%0 Journal Article %T سخن سردبیر:لیست سیاه نشریات: فرصت یا تهدید؟ %J پژوهش نامه علم سنجی %I دانشگاه شاهد %Z 2423-3773 %A نوروزی چاکلی, عبدالرضا %D 2022 %\ 03/21/2022 %V 8 %N (شماره ا، بهار و تابستان) %P 1-3 %! سخن سردبیر:لیست سیاه نشریات: فرصت یا تهدید؟ %R 10.22070/rsci.2022.3576 %X حفظ و ارتقاء کیفیت تولید علم در کشور، یکی از کلیدی‌ترین محورهای مورد توجه در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری پژوهش محسوب می‌شود. جدای از مقوله‌ها، معیارها و شاخص‌های متعددی که می‌توان برای ارزیابی کیفیت تولید علم در نظر گرفت، اهمیت کیفیت محمل‌های منتشرکنندۀ تولیدات علمی و در رأس آن مجلات علمی، همواره در محافل و مجامع علمی گوناگون مورد توافق قرار داشته است. از این‌رو علم‌سنجی در رأس فعالیت‌ها و خدمات خود، همواره سازوکارهای متعددی را برای ارزیابی کیفیت مجلات علمی ارائه کرده تا پژوهشگران، دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های پژوهشی را در شناسایی کیفیت مقاله‌ها و سایر انواع تولیدات علمی یاری کند. یکی از مهم‌ترین این سازوکارها، نمایه‌های استنادی و تخصصی معتبر و دقیقی هستند که امکان ارزیابی مستمر مجلات علمی تحت پوشش خود را بر اساس شاخص‌های متنوع فراهم می‌کنند. اهل فن به‌خوبی بر این واقعیت واقفند که ورود مجلات به این نمایه‌های استنادی و تخصصی معتبر بین‌المللی، کار آسانی نیست و مستلزم آن است که مجلات بتوانند معیارها و فرایندهای سخت‌گیرانۀ ارزیابی و داوری که توسط نمایه‌ها اِعمال می‌شود را با موفقیت پشت سر بگذارند. روشن است که تمامی این فرایندهای سخت ارزیابی و داوری، به این خاطر صورت می‌پذیرد که شناسایی و معرفی مجلات معتبر تخصصی به جامعۀ علمی، در فرایندی مشخص، علمی، شناخته شده، معتبر و قابل اطمینان صورت پذیرد. از این رو، نمایه‌های معتبر بین‌المللی به‌درستی به عنوان مهم‌ترین ابزار اعتبارسنجی کیفیت علمی مجلات به‌شمار می‌روند و طبیعی است که پژوهشگران نیز در هنگام گزینش مجلات تخصصی برای ارسال و انتشار مقالات خود، از آنها به عنوان مرجع اصلی شناسایی مجلات معتبر استفاده و به آن اعتماد ‌می‌کنند. اما نکته اینجاست که با وجود این فرایندهای دقیق و سخت‌گیرانه، در مواردی نادر ممکن است درصد ناچیزی از مجلات بتوانند بدون برخورداری از شرایط کیفی لازم، بصورتی هر چند موقت از این فیلترها عبور کرده و به این پایگاه‌ها وارد شوند؛ اگرچه دیری نمی‌پاید که کیفیت پائین و تخلف این نوع مجلات از نگاه تیزبین این نمایه‌ها پنهان بماند و این درصد معدود از مجلات نامعتبر نیز در زمانی کوتاه توسط خود همین نمایه‌ها، شناسایی و از پایگاه خارج می‌شوند. با وجود این، ممکن است در همان مدت کوتاه حضور در نمایه‌ها، بتوانند پژوهشگران جویای مجله را در مسیر گزینش اشتباه قرار دهند و مقاله‌های تدوین شدۀ پژوهشگران را بسوی خود جلب کنند. برای پیشگیری از بروز چنین خطاهایی، در کنار ارزیابی‌های دقیقی که نمایه‌های بین‌المللی معتبر برای اعتبار‌بخشی کیفیت مجلات تحت پوشش خود صورت می‌دهند، تلاش‌های مکمل دیگری توسط برخی از مراجع، دانشگاه‌ها و حتی پژوهشگران برای معرفی مجلات لیست سیاه (Black List Journals) و جعلی (Fake and Hijacked Journals) صورت می‌پذیرد و هر کدام، لیستی از مجلات متخلف را از دیدگاه خود تهیه کرده و در اینترنت به اشتراک می‌گذارند. اگرچه بسیاری از این لیست‌های پراکنده و تأئید نشده، با اهدافی مشترک تهیه و عرضه می‌شوند، اما با توجه به دیدگاه‌های مختلف تهیه‌کنندگانشان، در بسیاری از موارد با افراط، تفریط و بعضاً سوگیری‌هایی همراه هستند که نباید بدون بررسی‌های دقیق کارشناسی، از آنها به عنوان لیست‌هایی دقیق، کامل و قابل اتکاء نام برد و آنها را به عنوان مرجعی معتبر، برای کنترل کیفی تولیدات علمی کشور معرفی کرد.لذا هرگاه موضوع ارائه لیستی معتبر و قابل اتکاء از مجلات جعلی و متخلف به منظور کنترل کیفیت تولیدات علمی کشور و ایجاد فرصتی برای هدایت هدفمند پژوهشگران بسوی مجلات معتبر مطرح باشد، این لیست باید بر اساس چارچوب‌ها، معیارها، شاخص‌ها و فرایندهایی مشخص، تأئید شده و شفاف و توسط کمیته‌ای علمی و تحت نظارت مراجع بالادستی نظیر وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تهیه و منتشر شود. دستیابی به لیستی قابل اتکاء از مجلات متخلف که بتواند موجبات آگاهی‌بخشی صحیح به پژوهشگران و ارتقاء مستمر کیفیت تولید علم کشور را در پی داشته باشد و در این راه، نه به عنوان یک تهدید، بلکه به منزلۀ یک فرصت ارزشمند عمل کند، مستلزم توجه به نکات و محورهای زیر است:هر سازمان یا حتی هر شخص می‌تواند آزادانه و به اختیار خود، لیستی سیاه دلخواه از مجلات متخلف یا جعلی را پیشنهاد دهد و حتی در محیط آزاد اینترنت به اشتراک بگذارد؛ کما این‌که تاکنون نیز لیست‌های سیاه متنوعی از مجلات و ناشران متخلف بر اساس دیدگاه‌های گوناگون تهیه و در اینترنت منتشر شده است. اما آن چه باید در اینجا مورد تأکید قرار گیرد این است که گردآوری، تلفیق و بازنشر این نوع لیست‌های تأئید و کارشناسی نشده توسط مراکز ملی که در زمینۀ مدیریت و ارتقاء کیفیت تولید علم از مرجعیت برخوردارند، می‌تواند به این لیست‌های متفرقه وجاهت بدهد و در اذهان عمومی یک تلقی اشتباه ایجاد کند. این در حالی است که تهیه لیستی دقیق و کاربردی از مجلات سیاه و جعلی که بتواند برای پژوهشگران، دانشگاه‌ها و مؤسسه‌ها به عنوان یک مرجع ملی عمل کند، مستلزم بکارگیری معیارها و شاخص‌های تأئید شده و همچنین در نظر داشتن فرایندهای اجرایی و عملیاتی شناخته شده و تخصصی علم‌سنجی است. این‌که اعتبار قطعی مجلات از زمانی قابل تأئید خواهد بود که توسط نمایه‌های تخصصی و استنادی معتبر تحت پوشش قرار می‌گیرند، یک اصل پذیرفته شده است. لذا بصورت پیش‌فرض، هیچ کس انتظار ندارد اعتبار مجلاتی که هنوز توسط نمایه‌های معتبر نمایه‌سازی نشده‌اند، مورد تأئید قرار ‌گیرد. لذا با وجود این اصل پذیرفته شده، لازم نیست اعتبار مجلاتی که هنوز نتوانسته‌اند به نمایه‌های معتبر وارد شوند، مورد ارزیابی قرار گیرد و مجدداً در این خصوص که آنها هنوز اعتبار کسب نکرده‌اند، به جامعۀ علمی گوشزد شود. با در نظر گرفتن این اصل، مجلات لیست سیاه و جعلی باید صرفاً مشتمل بر آن دسته از مجلات متخلفی باشد که بر اساس خطا، هرچند بصورت موقت به نمایه‌های معتبر راه‌ یافته‌ و ممکن است هنوز تخلفاتشان برای نمایه‌ها محرز نشده و از دید آنها پنهان مانده باشد. عدول از این اصل می‌تواند یک بی‌نظمی و از هم‌گسیختگی ایجاد و به لیست تهیه شده آسیب‌های جدی وارد کند و از جامعیت و اعتبار آن بکاهد؛ چرا که امکان اعتبارسنجی تعداد بی‌شماری از مجلات که به‌صورت روزانه و به زبان‌های گوناگون در اقصی‌ نقاط جهان منتشر می‌شود و هنوز در هیچ نمایه معتبری تحت پوشش قرار نگرفته‌اند، برای هیچ نهاد ملی و بین‌المللی امکان‌پذیر نیست.باید توجه داشت که مجلات لیست سیاه و جعلی، مشتمل بر مجلات ضعیف یا نوپایی که با سختی‌های فراوان برای تقویت مقالات خود تلاش می‌کنند نیست. برعکس، این لیست باید مشتمل بر مجلات متخلفی باشد که با زیرپا نهادن چارچوب‌های اخلاق علمی و به هر نحو ممکن به بقای خود ادامه می‌دهند و تخلفات و مقاصد غیرعلمی خود را در زیر ظاهری زیبا و فریبنده پنهان می‌کنند. چنانچه به این نکته توجه شود، لیست سیاه و جعلی مجلات می‌تواند به عنوان یک فرصت در کنار پژوهشگران و مجلات قرار گیرد.در هنگام ارزیابی مقاله‌های منتشر شده در مجلات لیست سیاه، توجه به تاریخ انتشار مقاله و همچنین تاریخ ورود مجله به لیست سیاه ضروری است. چه بسا ممکن است یک مجله در شماره‌های قبلی خود تخلفی نداشته، اما بدلیل تغییر کادر مجله یا دلایل دیگری از این دست، عملکرد آن از یک زمان مشخص به بعد تنزل یافته و دستخوش تغییر و تخلف شده باشد. بدیهی است که در این‌گونه موارد، تقصیری متوجه نویسندگان و کادر قبلی مجله نیست و آنها نباید در مظان اتهام قرار گیرند. دلیل دیگر این است که اساساً پیش از شناسایی و ورود مجله به لیست سیاه، هنوز تخلفات مجله برای جامعۀ علمی محرز و روشن نشده و از نگاه‌ها پنهان مانده بود. بدیهی است در زمانی که هنوز تخلفات یک مجله، حتی برای نمایه و همچنین برای سایر مراجع معتبر ملی یا بین‌المللی دست‌اندرکار محرز نشده و این تخلفات بعدها و در طی یک فرایند تجسس علمی توسط آنها کشف و شناسایی می‌شود، هیچ تقصیری نیز نباید بر عهدۀ نویسندگانی باشد که بدلیل ناآگاهی، پیش‌تر مقالات خود را در این مجلات منتشر کرده‌اند؛ چرا که در زمان انتشار مقاله آنها در مجله، هنوز متخلف بودن مجله توسط نهاد ملی یا بین‌المللی که در زمینۀ انتشار لیست سیاه مجلات مرجعیت دارند، تأئید نشده و در لیست سیاه قرار نگرفته بود.    %U https://rsci.shahed.ac.ir/article_3576_9a339491ac374ee197d24d66f6c46f6a.pdf