بررسی وضعیت کشورهای اسلامی از نظر فقر علمی در حوزه علوم پزشکی

توسعه پایدار در کنار توسعه علمی یکی از دغدغه‌های اصلی هر کشور رو به رشدی بوده و هست. اگر معتقد باشیم که توسعه علمی به‌عنوان زیربنای توسعه پایدار محسوب نمی‌شود،حداقل به‌عنوان یکی از ملزومات غیرقابل انکار توسعه پایدار خواهد بود (دانگ، هاسچیلد[1]، 2017). توسعه پایدار نتیجه کاهش فقر از جمله فقر علمی بوده و مقابله و پرداختن به آن به‌عنوان یکی از مباحث مرتبط با جامعه و چالش‌های اجتماعی در بسیاری از جوامع به‌صورت جدی مورد توجه قرار گرفته است. یکی از انواع فقر رایج در جامعه، فقر علمی است که در راستای توسعه پایدار یک جامعه نیازمند بررسی و توجه جدی است.

تولیدات علمی به‌عنوان شاخصی از فعالیت‌های نظام علمی کشورها، امروزه در کانون توجه سیاست‌گذاران و تصمیم‌‌گیران در سطوح ملی و بین‌المللی قرار گرفته است (اوتیز[2] ، 2017، مانزانو آگاگلیرو[3] و همکاران، 2013). هرچند افزایش کمی تولیدات علمی را به‌تنهایی نمی‌توان نشانه‌ای قطعی برای رشد و توسعه همه‌جانبه علمی تلقی کرد، ولی واقعیت این است که با افزایش کمی تولیدات علمی احتمال کیفیت آثار نیز افزایش پیدا می‌کند (کوئر[4]، 2015 ، فیست[5]، 1997)؛ بر همین اساس امروزه بسیاری از تصمیم‌ها در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و به‌طور کلی توسعه‌ای بر مبنای توجه به تولیدات علمی کشورها و نتایج حاصل از فعالیت‌های پژوهشی انجام می‌گیرد که به‌عنوان یک عینیت مجسم امکان مقایسه، قضاوت و محک‌زنی را برای آنها فراهم می‌آورد (نوروزی چاکلی و دیگران، 1385).

شاخص‌هایی که در حال حاضر تفاوت بین کشورها را تعیین می‌کنند با شاخص‌هایی نظیر قدرت نظامی، ثروت، درآمد و مانند آنکه در گذشته، کشورها بر اساس آنها طبقه‌بندی می‌شدند، متفاوت هستند؛ در حال حاضر شاخص‌های علمی پژوهشی از جمله میزان تولید علم و تأثیرگذاری علم، تبدیل علم به فناوری، تجاری‌سازی علم و از همه مهم‌تر قدرت علمی هستند که جایگاه کشورها را تعیین و آنها را از هم تفکیک می‌کنند. در جهانی که علم و فناوری به عنصری تأثیرگذار و مهم از قدرت سیاسی و اقتصادی تبدیل شده، به‌کارگیری علم برای شکوفایی و توسعه جامعه و توجه به پژوهش‌های علمیِ کارآمد، روزبه‌روز جدی‌تر شده است و به‌عنوان یک اصل مسلم و قطعی برای توسعه پایدار به شمار می‌رود که بر مبنای نتایج حاصل از مطالعه عوامل مرتبط با تولید علم می‌تواند برنامه‌ریزان کشور را با تحلیل عمیق و علمی موانع موجود بر سر راه تولید علم آشنا کند، تا آنها با طراحی برنامه‌های مدون توسعه در سطح کلان، راه را به‌سوی توسعه پایدار کشور و دستیابی به اهداف رهنمون سازند (معمار، 1383).

با توجه به مباحث عنوان‌شده، این واقعیت را باید پذیرفت که هرچند ممکن است که در نگاه اولیه و به‌واسطه آمار تولیدات علمی، کشوری از جهات علمی و فناوری توسعه‌یافته به حساب آید، اما در مقایسه با وضعیت عمومی جامعه و میزان کاربردی‌بودن نتایج پژوهش‌ها و تولیدات علمی و تعداد پژوهشگران و متخصصان، نسبت بین تولیدات علمی و تعداد پژوهشگران بالقوه ممکن است جامعه‌ای از نظر علمی فقیر باشد و در کنار انواع فقر، فقری جدید در عصری جدید با نام فقر علمی و دانش در جهان به ظهور برسد.

مفهوم فقر علمی اندک زمانی است که وارد ادبیات علمی ایران شده است و در پژوهش‌های معدودی (ادگرتون و هاگس[6]، 1989، صالح‌زاده و بیات، 1387، 1388 و سهیلی و همکاران، 1392) مورد بررسی قرار گرفته است. واژه فقر را نه تنها در مقوله‌های اقتصادی و فرهنگی، بلکه در علم نیز به کار رفته است. در تعریف فقر علمی، اگر کشوری نتواند به نسبت جمعیت[7] خود علم تولید کند، آن کشور در زیر خط فقر علمی قرار دارد. مسلماً فقیربودن در یک شاخه از علم لزوماً به معنی ضعیف‌بودن پژوهشگران آن نیست. بدیهی است که اگر تعداد پژوهشگران یک شاخه از علم متناسب با جمعیت کشور نباشد آشکار است که در مورد اخیر ریشه فقر ضعیف‌بودن یا غیرفعال‌بودن پژوهشگران نبوده است (صالح‌زاده و بیات، 1387). در همین راستا، به‌منظور محاسبه خط فقر علمی نباید تنها به تولیدات علمی مکتوب به‌خصوص به مقالات مجله‌ها تأکید داشت، اما با توجه به محدود‌بودن دسترسی به سایر پایگاه‌‌های منابع اطلاعاتی در پژوهش‌ها، مقالات مجله‌های علمی مورد تحلیل قرار می‌گیرند.

برای تعیین خط فقر علمی، لازم است نسبت تعداد مقاله‌های شاخص از علم در یک کشور را با تعداد کل مقاله‌های چاپ‌شده در آن کشور محاسبه کرد، علاوه‌براین می‌توان به مقایسه تعداد مقاله‌های شاخه‌ای خاص از علم در یک کشور به تعداد کل مقاله‌های چاپ‌شده جهان در همان شاخه پرداخت که به تشخیص قدرت علمی آن کشور در مقایسه با سایر کشورها منجر می‌شود، همین‌طور می‌توان با درنظرگرفتن جمعیت کشورها، به محاسبه عملکرد نسبی یا سرانه آنها و با محاسبه میزان تولید علم هر کشور نسبت به جمعیت آن، به تعیین جایگاه آنها در تولید علم پرداخت و از این طریق نسبت‌‌به شناخت خط فقر علمی گام برداشت.

همان‌طور که عنوان شد فقر علمی ممکن است در همه یا بخشی از امورات جامعه حکم‌فرما باشد. یکی از بخش‌هایی که ممکن است فقر علمی آن تأثیر جدی بر سرنوشت جامعه داشته باشد، حوزه پزشکی و بهداشت است.  مسلم است بین آثار علمی منتشرشده و نتایج کاربردی هر حوزه از جمله در حوزه پزشکی بر سلامت عمومی و تصمیم‌گیری مؤثر در این حوزه رابطه تنگاتنگی وجود دارد. توجه علمی به مقوله بهداشت و درمان نقش مهمی را در سیاست‌گذاری‌های دولت برای بخش عمومی جوامع پیشرفته ایفاء می‌کند و شاخص تعیین‌کنندۀ‌ موقعیت اقتصادی- اجتماعی کشور است. به همین دلیل امروزه در اکثر کشورهای پیشرفته از بخش بهداشت و درمان علاوه بر رعایت استانداردهای لازم بهداشتی و تندرستی، انتظارات تولیدی، فراهم‌آوری فرصت‌های شغلی، کسب درآمد و سودآوری و همچنین بسترسازی مناسب اجتماعی را دارند (سپهردوست، 1393). برای رسیدن به این جایگاه نیازمند انجام و تولید علم بر مبنای نیاز جامعه است. اگر تولید علمی بر اساس واقعیت‌ها و نیازهای بهداشتی و پزشکی جامعه شکل نگیرد ممکن است که درنهایت منجر به فقر علمی در این حوزه شود.

با توجه به جایگاه علم پزشکی در مکتب حیات‌بخش اسلام و نقش چشمگیر دانشمندان مسلمان در پیشرفت و گسترش این علم در گذشته و اهمیت سلامت و بهداشت به‌عنوان یکی از محورهای اصلی توسعه پایدار، مطالعه تغییر و تحول و چگونگی پیشرفت علوم پزشکی از منظرگاه تولید علم و نسبت به علم تولیدشده در این حوزه با تعداد متخصصان حوزه مذکور و مقایسه با پیشرفت‌های بین‌المللی سؤال اصلی این است که وضعیت کشورهای جهان اسلام در زمینه تولید آثار پژوهشی پزشکی به‌نسبت جمعیت کشورها چگونه است؟ پاسخ به این پرسش منجر به شناخت کاستی‌ها و تقویت نقاط قوت و برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری مبتنی بر یافته‌های علمی خواهد شد، در پژوهش حاضر نیز با همین دیدگاه، وجود یا عدم وجود فقر علمی در حوزه پزشکی میان کشورهای اسلامی با تأکید بر ایران بررسی شده است تا از نتایج حاصل، علاوه بر شناخت وضعیت تولید علمی کشورهای اسلامی نسبت به برنامه‌ریزی کلان سیاست‌گذاران این حوزه کمکی کرده باشد. لذا ضرورت بررسی میزان تولیدات علم حوزه پزشکی کشورهای اسلامی و به‌خصوص ایران و وجود فقر علمی احتمالی این حوزه از یک جهت و ازسوی‌دیگر ازآنجاکه در حوزه جغرافیایی اسلام و ‌به‌خصوص در کشور ایران، مطالعه/تحقیقی به‌صورت جداگانه که تولیدات علمی و خط فقر علمیِ حوزه پزشکی را بررسی کرده باشدوجود ندارد. این پژوهش درصدد است ضمن پرکردن این خلأ، بتواند به مدیریت و برنامه‌ریزی در زمینه تحقق اهداف کشورهای مورد بررسی و در ایران نیز به اهداف سند چشم‌انداز در حوزه علوم پزشکی یاری برساند.

سؤال‌های پژوهش

1.  رتبه کشورهای اسلامی در تولید علم در علوم پزشکی بر اساس شاخص Xi در وبگاه علوم طی سال‌های 1978 تا 2014 چگونه است؟

2.  رتبه‌بندی کشورهای اسلامی در تولید علم در علوم پزشکی با توجه به درصد جمعیت هر کشور (شاخص Sx و بر اساس مدارک نمایه‌‌شده در وبگاه علوم از سال 1978 تا 2014 چگونه است؟

3.  10 کشور برتر اسلامی در تولید علم در حوزه علوم پزشکی کدام‌اند؟

4.  چه درصدی از مدارک نمایه‌شده هریک از کشورهای اسلامی در وبگاه علوم به حوزه علوم پزشکی اختصاص یافته است؟

5.  نسبت تعداد مدارک هریک از رشته‌های مورد بررسی علوم پزشکی به کل مدارک حوزه علوم پزشکی هر یک از 10 کشور برتر اسلامی در پایگاه وبگاه علوم چقدر است؟

پیشینه پژوهش

بررسی فقر علمی در پژوهش‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است. پژوهش‌های زیادی در حوزه تولیدات علمی کشورهای اسلامی و به‌طور خاص ایران از جهات کلی و یا حوزه خاص انجام گرفته است. فالاگاس[8] و همکاران (2006، الف) در پژوهشی به بررسی میزان گرایش بین‌المللی در تحقیقات پژوهشی به موضوع بیماری‌های گرمسیری پرداختند. پژوهشگران با بررسی حوزه‌های مختلف جغرافیایی جهان در مجلات اصلی مرتبط با بیماری‌های گرمسیری که در پایگاه پاپ مد و وب آو ساینس نمایه می‌شوند دریافتند که در دوره زمانی 1995-2003 تعداد 11860 مقاله در پاپ مد نمایه شده است که 7.‌‌‌‌‌‌‌‌22 درصد آن توسط کشورهای اروپایی و 9.‌‌‌‌‌‌‌‌20 درصد در قاره آفریقا و 7.‌‌‌‌‌‌‌‌20 درصد در آمریکای لاتین و میزان 8.‌‌‌‌‌‌‌‌19 درصد نیز در آسیا (به غیر از ژاپن) تولید و منتشر شده است و همچنین یافته‌ها نشان داد که میزان انتشارات کشورهای مختلف در پایگاه وب آو ساینس نیز شبیه به داده‌های فوق است و آسیا با میزان 3.‌‌‌‌‌‌‌‌23  درصد انتشارات در رتبه آخر قرار دارد.

فالاگاس و همکاران (2006، ب) در پژوهشی دیگر به بررسی تولیدات علمی حوزه انگل‌شناسی در مناطق مختلف جهان در دوره زمانی 1995-2003 پرداختند. نتایج نشان دادند که از میان 18110 مقاله اروپا با 8.‌‌‌‌‌‌‌‌34 درصد تعداد مقالات در رتبه اول و آمریکا 9.‌‌‌‌‌‌‌‌19 درصد و آمریکای لاتین 2.‌‌‌‌‌‌‌‌17 درصد مقالات در رتبه‌های بعدی قرار دارند. همچنین یافته‌ها نشان دادند که میزان تولیدات علمی کشورهای آسیایی و آمریکای لاتین نسبت به سال‌های قبل دو برابر شده و کشورهای آفریقایی در این حوزه میانگین رشد بسیار پایینی داشتند.

چنگ و زانگ[9] (2013) در پژوهشی به بررسی میزان پژوهش‌های بین‌المللی در حوزه روماتولوژی در بازه زمانی 1996-2010 پرداختند. نتایج نشان دادند که 43808 مقاله در بازه زمانی مذکور منتشر شده است، نشان‌دهنده رشد 96/2 درصدی مقالات است. همچنین نتایج نشان دادند که اروپا و آمریکا به‌ترتیب دارای بیشترین مقالات در این حوزه بودند و در میان کشورها نیز آمریکا، بریتانیا و آلمان دارای رتبه‌های برتر در تولید مقالات بودند.

دار[10] و همکاران (2016) در پژوهشی به ارزیابی گرایش پژوهش‌های بین‌المللی به حوزه جراحی پلاستیک و بیماری‌های غیرسلولی پوست پرداختند. جامعه پژوهش شامل 9 مجله اصلی این حوزه بود. نتایج نشان داد که کشور آمریکا (87 درصد) با بیشترین تعداد مقاله در رتبه اول و بعدازآن آسیا با 76.‌‌‌‌‌‌‌‌4 درصد مقاله در رتبه دوم و اروپا با 71/4 درصد انتشارات در رتبه‌های بعدی قرار داشتند.

اما به‌طور خاص درخصوص خط فقر علمی حوزه‌های موضوعی مختلف و مرتبط با کشورها اندک پژوهش‌هایی انجام گرفته است. صالح‌زاده و بیات (1387) در پژوهشی با عنوان خط فقر در علم، کجا و چگونه؟ تلاش کردند رابطه‌هایی برای مقایسه توان یا بضاعت و عملکرد یا سرانه کشورها و علوم مختلف در تولید علم را معرفی کنند. به همین منظور فاکتورهایی چونSx ,Sx Yi, X, Xi, تعریف و مورد استفاده قرار دادند. نتایج نشان می‌دهند که از یک ژانویه 1977 تا 31 اکتبر 2007، سهم کشور اول جهان 53 درصد، مجموع سهم 10 کشور اول جهان 70 درصد، مجموع سهم 20 کشور اول جهان 86 درصد و مجموع سهم 30 کشور اول جهان 92 درصد است. بنابراین واضح است که اختلاف طبقاتی عظیمی در جهان علم وجود دارد، علم همانند پول عمدتاً در انحصار تعداد کمی از کشورهای جهان قرار دارد. ازطرف‌دیگر بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی از کشورها نسبت به جمعیت خود در نقشه تولید علم دنیا سهم بزرگی به خود اختصاص می‌دهند، می‌توان فرض کرد آن دسته از کشورهایی که نمی‌توانند به‌نسبت جمعیت خود تولیدات علمی داشته باشند در زیر خط فقر علمی قرار دارند.

در پژوهشی دیگر، صالح‌‌زاده و بیات (1388) به‌منظور بررسی جهش علمی ایران طی یک دهه (1998-2008)، مقاله‌های منتشرشده در مجلات آی اس آی بررسی و با چند کشور پیشرفته مقایسه شده است. نتایج نشان می‌دهند که از یک ژانویه 1998 تا 31 اکتبر 2008، یعنی یک دوره 10 ساله و 10 ماهه، سهم ایران از تولید علم در ضعیف‌ترین شاخه 38 درصد، در بهترین شاخه 19.‌‌‌‌‌‌‌‌1 درصد است. درحالی‌که در اوایل دهه گذشته سهم ایران در تولید علم بسیار ناچیز بوده و در سال 2008 میلادی در بیشترین شاخه‌های 22گانه علوم بیش از مقدار 10 درصد (یعنی نسبت به جمعیت جهان) شده است. بنابراین اگرچه در اوایل دهه گذشته در تمامی شاخه‌های علوم در زیر خط فقر علمی بوده است. اما در اواخر آن به‌ویژه در سال 2008 در اغلب شاخه‌ها از خط فقر علمی عبور کرده است.

سهیلی و همکاران (1392) در پژوهشی به میزان تولید علم پژوهشگران ایرانی در حوزه علوم پایه در پایگاه آی. اس. آی بین سال‌های 1990-2011 و مقایسه آن با کشورهای برتر اسلامی پرداختند. آنها همچنین کشورهای اسلامی را از لحاظ میزان تولید علم و با کمک شاخص‌های علم‌سنجی رتبه‌بندی نمودند. نتایج این پژوهش ضمن مشخص‌کردن رتبه هریک از کشورهای اسلامی نگاهی دقیق به 10 کشور برتر اسلامی به‌ویژه ایران داشته و رشته‌های مختلف علوم پایه شامل: فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی و ریاضی را در این کشورها به تفکیک مورد بررسی قرار داده است. نتایج آنها نشان داد که کشور ایران با انتشار 35542 مدرک، توان علمی 509 درصد و عملکرد نسبی 468 درصدی، در جایگاه اول در بین کشورهای اسلامی است، همچنین ایران در رشته‌های فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی و ریاضی در جایگاه اول و در رشته زیست‌شناسی در جایگاه دوم در میان کشورهای اسلامی قرار دارد. ایران علی‌رغم کسب رتبه اول در میان کشورهای اسلامی، به لحاظ شاخص‌های  Xiو  Sxدر زیر خط فقر علمی قرار دارد.

بررسی پیشینه‌های پژوهش بیانگر دو مسئله بود. اول اینکه درخصوص کشورهای اسلامی به‌طور خاص پژوهش مستقلی در حوزه پزشکی انجام نشده بود که ضرورت انجام پژوهش را پررنگ می‌کند و اغلب پژوهش‌های انجام‌شده در حوزه پزشکی مربوط به کشورهای اروپایی و آمریکایی بود و از بُعد دیگر به فقر علمی در پژوهش‌ها کمتر توجه شده بود. همچنین با توجه به اینکه کشور ایران بر اساس سند چشم‌انداز 1404 باید کشور اول منطقه در تولید علم به‌طور کلی و علوم پزشکی به‌طور خاص باشد، لذا انتظار می‌رود نتایج پژوهش حاضر در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های پژوهشی برای کشورهای جهان اسلام و کشور ایران به‌طور ویژه مورد توجه قرار گیرد.

روش‌شناسی پژوهش

نوع پژوهش کاربردی بوده و از روش‌های پیمایشی، تحلیل استنادی با رویکـرد تحلیلـی-توصـیفی اسـتفاده شـده اسـت. داده‌های این پژوهش از وبگاه علوم استخراج شده و جامعه این پژوهش تمامی مدارک نمایه‌شده کشورهای اسلامی در وبگاه علوم در بازه زمانی 1978 تا2014. در حوزه علوم پزشکی است. برای جمع‌آوری داده‌ها در زمینه علوم پزشکی کشورهای اسلامی با استفاده از بخش جستجوی پیشرفته وبگاه علوم و محدودکردن جستجو به نام کشورها، داده‌های مرتبط با هر کشور ابتدا به‌طور کلی استخراج شدند و سپس با استفاده از تسهیلات این وبگاه و استفاده از گروه‌‌بندی موضوعی این وبگاه (با استفاده از گزینه Web of Science Categories)، حوزه‌های فرعی پزشکی به تفکیک مشخص شده و داده‌های مرتبط با هر زیرشاخه پزشکی استخراج شدند. اطلاعات مربوط به جمعیت کشورها هم از طریق سایت One world Nations Online  گردآوری شد. درنهایت تمام داده‌های جمع‌آوری‌شده به نرم‌افزار اکسل وارد شد و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و سپس در فرمول‌های مربوطه قرار گرفتند که  درصد تعداد مقاله‌های هر شاخه از علم به کل مقاله‌های منتشرشده در یک کشور را محاسبه می‌کند.  به محاسبه درصد تعداد مقاله‌های شاخه‌ای خاص از علم در یک کشور به تعداد کل مقاله‌های چاپ‌شده جهان در همان شاخه می‌پردازد. نیز عملکرد یک شاخه از علم را با درنظرگرفتن جمعیت کشورها با یکدیگر مقایسه می‌کند. نوع آمار مورد استفاده توصیفی است. در ادامه فرمول‌ها و جدول رشته‌های مورد بررسی ارائه می‌شود (صالح‌‌‌‌زاده و بیات، 1387).

لازم به ذکر است در این فرمول و فرمول Sx برای برخی از اهداف پژوهش لازم است به‌جای مقاله‌های جهان، "مقاله‌‌های" کشورهای مورد بررسی" جایگزین شود.

یافته‌‌های پژوهش

سؤال اول پژوهش: رتبه کشورهای اسلامی در تولید علوم پزشکی بر اساس شاخص  در وبگاه علوم طی سال‌های 1978 تا 2014 چگونه است؟

بر اساس یافته‌های این پژوهش، کشور ترکیه از لحاظ تعداد مدارک نمایه‌شده در وبگاه علوم در حوزه علوم پزشکی طی سال‌های 1978 تا 2014 در رتبه اول قرار دارد. ترکیه با انتشار 172072 مدرک و با فاصله زیاد (بیش از دو برابر) از مصر، پیشتاز کشورهای اسلامی در تولید و انتشار در حوزه علوم پزشکی است. کشور مصر با انتشار 30208 مدرک و با فاصله زیاد نسبت به سایر کشورها، در رتبه دوم قرار دارد. رتبه سوم نیز متعلق به کشور عربستان سعودی است که 29117 مدرک در این حوزه را منتشر کرده است. کشور ایران نیز با 27799 مدرک، رتبه چهارم در بین کشورهای اسلامی را به خود اختصاص داده است. پس از آن کشورهای مالزی، پاکستان، تونس، مراکش، لبنان و کویت به‌ترتیب رتبه‌های پنجم تا دهم را به خود اختصاص داده‌اند. کشورهای نیجریه، الجزایر، امارات متحده عربی، اندونزی، عراق، اردن نیز با تولید 3000 تا 5000 مدرک رتبه‌‌‌‌های 11 تا 16 را به خود اختصاص داده و نقش به‌سزایی در تولید علوم پزشکی بین کشورهای اسلامی داشته‌اند. همان‌طور که در جدول 1 مشخص است، سایر کشورها کمتر از 3000 مدرک تولید کرده‌اند. تاآنجاکه کشورهای انتهایی جدول یعنی سورینام با 5 مدرک و قرقیزستان، اوگاندا، فلسطین، دیجی بوتی هیچ تولید علمی در حوزه علوم پزشکی نداشته‌اند. جدول زیر رتبه هریک از کشورهای اسلامی در تولید علوم پزشکی را نشان می‌‌‌‌‌‌‌‌دهد.

سؤال دوم پژوهش: چند درصد از مدارک نمایه‌‌شده هریک از کشورهای اسلامی در وبگاه علوم از سال 1978 تا 2014 به علوم پزشکی اختصاص یافته است؟

پاسخ به این پرسش، درصدی از مدارک منتشره در هر کشور که به علوم پزشکی اختصاص یافته است را با کمک فرمول  مشخص می‌کند و با محاسبه نسبت مقاله‌های علوم پزشکی هر کشور به کل مقاله‌های منتشرشده در آن کشور، درصد مربوطه محاسبه می‌شود. بر این اساس و همان‌طور که در جدول 2 مشخص است، تمام مدارک منتشرشده در کشور سورینام طی سال‌های 1978 تا2014 به علوم پزشکی اختصاص یافته است. درواقع کشور سورینام تنها 5 مدرک طی سال‌های مذکور در وبگاه علوم منتشر کرده است. بعدازاین کشور امارات، 51.‌‌‌‌‌‌‌86 مدارک نمایه‌‌‌شده در وبگاه علوم به علوم پزشکی اختصاص یافته است. موریتانی و گامبیا نیز به‌ترتیب 64.‌‌‌‌‌‌‌57 و 58.‌‌‌‌‌‌‌39 درصد از مدارک خود را به علوم پزشکی اختصاص داده‌اند. کشورهای برونئی، گویانا، ترکیه، افغانستان، لبنان، آلبانیا، قطر، سنگال، توگو، گینه، گینه بیسائو، مالی و نیجر نیز 50 تا 40 درصد مدارک خود را در حوزه علوم پزشکی منتشر کرده‌اند. سایر کشورها کمتر از 40 درصد از مدارک خود را در حوزه علوم پزشکی منتشر کرده‌اند. لازم به ذکر است ازآنجایی‌که شاخص  تنها جایگاه هر رشته را در هر کشور را نشان می‌دهد و برای مقایسه کشورها به کار نمی‌رود، ترتیب ارائه‌شده در جدول 2، به‌منزله رتبه‌بندی کشورهای اسلامی نیست و تنها درصد اختصاص‌‌یافته به هر رشته در هر کشور را نشان می‌دهد.

جدول 1: رتبه کشورهای اسلامی در تولیدات علوم پزشکی بر اساس تعداد مدارک نمایه‌‌‌‌شده در وبگاه علوم
طی سال‌های 2014-1978

جدول 2: درصد مدارک اختصاص‌یافته به علوم پزشکی در هریک از کشورهای اسلامی طی سال‌های 2014-1978

سؤال سوم پژوهش: رتبه‌بندی کشورهای اسلامی در تولید علم در علوم پزشکی با توجه به درصد جمعیت هر کشور (شاخص ) و بر اساس مدرک نمایه‌‌‌‌شده در وبگاه علوم از سال 2014-1978 چگونه است؟

به‌منظور رتبه‌بندی تولید علوم پزشکی کشورهای اسلامی بر اساس درصد جمعیت آنها، از فرمول استفاده شد. همان‌طور که جدول 3 نشان می‌دهد، ، کشور ترکیه بر اساس شاخص در رتبه اول قرار گرفته است. درواقع این فرمول با درنظرگرفتن جمعیت هر کشور، درصد ایفای نقش هر کشور در تولید علم در حوزه علوم پزشکی و عملکرد نسبی آن را نشان می‌دهد. کشور ترکیه 172072 مدرک و با دارابودن 4.‌‌‌‌‌‌‌‌83 درصد از جمعیت جهان توانسته است، رتبه اول در تولید علوم پزشکی بر اساس این شاخص را در بین کشورهای اسلامی به خود اختصاص دهد. بعد از کشور ترکیه، کویت در رتبه دوم بر اساس این شاخص قرار گرفته است. این کشور 6851 مدرک در حوزه علوم پزشکی منتشر کرده است، درحالی‌که با 000.‌‌‌‌‌‌‌‌‌051.‌‌‌‌‌‌‌‌‌3 نفر جمعیت فقط 043.‌‌‌‌‌‌‌‌‌0 درصد از جمعت جهان را به خود اختصاص داده است. لبنان نیز با انتشار 7346 مدرک و با اختصاص 74.‌‌‌‌‌‌‌‌‌3 درصد از جمعیت جهان به خود، در رتبه سوم به لحاظ این شاخص قرار گرفته است. قطر و برونئی نیز با کسب نمره‌های 66.‌‌‌‌‌‌‌‌‌3 و 43.‌‌‌‌‌‌‌‌‌3 از این فرمول رتبه‌های چهارم و پنجم را به خود اختصاص داده‌اند. کشورهای تونس، عربستان صعودی، بحرین، امارات متحده عربی به‌ترتیب با کسب نمره‌های 45.‌‌‌‌‌‌‌‌‌2، 30.‌‌‌‌‌‌‌‌‌2، 28.‌‌‌‌‌‌‌‌‌2 و 22.‌‌‌‌‌‌‌‌‌2 رتبه‌های ششم تا نهم را به خود اختصاص داده‌اند. بر اساس این شاخص ایران با نمره 77.‌‌‌‌‌‌‌‌‌0 درصد از تولید علوم پزشکی در رتبه پانزدهم از جدول قرار دارد. امتیاز و رتبه کسب‌شده توسط سایر کشورهای اسلامی نیز در جدول 3 مشخص است.

جدول 3: رتبه‌‌بندی کشورهای اسلامی بر اساس شاخص  در علوم پزشکی

ادامه جدول 3: رتبه‌‌بندی کشورهای اسلامی بر اساس شاخص  در علوم پزشکی

سؤال چهارم پژوهش: 10 کشور برتر اسلامی در تولید علم در حوزه علوم پزشکی کدام‌اند؟

پرسش اول این پژوهش کشورهای اسلامی را بر اساس تعداد مدارک در حوزه علوم پزشکی در وبگاه علوم رتبه‌بندی کرد. پرسش سوم نیز با محاسبه  سهم هر کشور در تولیدات علوم پزشکی در جهان را با توجه به جمعیت آن کشور نشان داد. با توجه به توضیحات بالا مشخص می‌شود که پرسش اول با درنظرگرفتن تعداد مدارک علمی یک کشور، توان علمی آن کشور را مشخص می‌سازد. پرسش سوم نیز با احتساب درصد جمعیت هر کشور از جمعیت جهانی، عملکرد نسبی هر کشور را گزارش می‌کند. به همین دلیل، برای رتبه‌بندی کلی کشورها و مقایسه جایگاه آنها با یکدیگر از نتایج پرسش‌های اول و سوم استفاده شد. بر این اساس، رتبه حاصل از پرسش‌های اول و سوم با یکدیگر جمع زده شد. سپس رتبه‌های یک تا ده مشخص شدند. جدول 4، ده کشور برتر اسلامی بر اساس پاسخ‌های پرسش‌های یک و سه را نشان می‌دهد. لازم به ذکر است برای سایر پرسش‌های پژوهش که ده کشور برتر اسلامی را مورد مقایسه و تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند، از رتبه‌بندی مندرج در جدول 4 استفاده می‌شود.

سؤال پنجم پژوهش: نسبت تعداد مدارک هریک از رشته‌های مورد بررسی علوم پزشکی به کل مدارک حوزه علوم پزشکی هریک از ده کشور برتر اسلامی در وبگاه علوم از سال1978تا2014 چگونه است؟

برای مشخص‌کردن جایگاه هر یک از پانزده شاخه علوم پزشکی نسبت به سایر شاخه‌ها در ده کشور برتر اسلامی از فرمول زیر استفاده () شد:

جدول 4: رتبه‌بندی ده کشور برتر اسلامی در تولید علوم پزشکی

جدول 5. فراوانی مدارک رشته‌های علوم پزشکی را در ده کشور برتر اسلامی نشان می‌دهد. همچنین این جدول کل مدارک منتشرشده در حوزه علوم پزشکی را در هریک از این ده کشور نشان می‌دهد.

جدول 5: فراوانی مدارک هریک از رشته‌های علوم پزشکی در ده کشور برتر اسلامی

همان‌طور که نمودار 5 نشان می‌دهد، کل کشورهای اسلامی، شاخه‌های پزشکی عمومی دارای بالاترین تعداد مقالات هستند. همچنین شاخه‌های بیوتکنولوژی در اکثر کشورها جزو حوزه‌های فعال به شمار می‌روند. قلب و عروق و مغز و اعصاب هم در اکثر کشورها بیشتر مورد توجه واقع شده است.

همچنین کل کشورهای اسلامی در حوزه طب اورژانس ضعیف عمل کرده و نیازمند بازنگری برنامه‌های خود در این حوزه موضوعی هستند.

بحث و نتیجه‌گیری

نتایج پژوهش حاضر نشان داد کشور ترکیه و مصر به‌ترتیب رتبه‌های اول و دوم را در تولید آثار علمی پزشکی در میان کشورهای اسلامی از آن خود کرده‌اند و رتبه سوم نیز متعلق به کشور عربستان سعودی بوده است و کشور ایران نیز در رتبه چهارم این جایگاه قرار دارد. این یافته‌ها با نتایج حاصل از پژوهش گربر[11] و دیگران (2014) از نظر رتبه‌بندی کشورها در تولیدات علمی هم‌راستاست، هرچند در رتبه‌بندی کلی کشورهای اسلامی کشور ایران بعد از ترکیه در رتبه دوم قرار دارد( نوروزی چاکلی و طاهری، 1394، کرامت‌فر، نوروزی چاکلی و اسپرایین، 1394، عرفان‌منش و رحیمی، 1390)، اما این جایگاه در حوزه پزشکی به رتبه 4 نزول پیدا می‌کند. کشورهای ترکیه و مصر سهم اعظم تولید علم منطقه را در این حوزه به خود اختصاص داده‌اند، نتایج حاصل از این پژوهش با پژوهش عرفان‌منش (1395) و سهیلی و همکاران (139) و منصوری و عصاره (1389) که کشورهای ایران، ترکیه و عربستان سعودی جایگاه‌های اول تا سوم تولید علم در حوزه علوم پایه را در وبگاه علوم دارا می‌باشند همسو است. این مطلب برتـری کشـورهای ترکیـه، ایـران، مصر و عربستان در حوزه‌های مختـلف علمی در این پایگاه را نشان می‌دهد و در کشورهای ترکیه و مصر با هم برابرند، همچنین نتایج گزنی و بینش (1386) هم نشان داد بیشتر تولیدات علمی جهان اسلام از آن کشور ایران، ترکیه و مصر است. این مطلب نشان‌دهنده این است که کشورهای ایران، ترکیه و مصر پیشتاز می‌‌باشند.

همچنین نتایج پژوهش حاضر نشان داد که 91.‌‌‌‌‌‌‌‌12 درصد از مدارک نمایه‌شده تولیدات علمی ایران در وبگاه علوم به علوم پزشکی اختصاص یافته و بسیار اندک است. سورینام تنها پنج مدرک انتشاریافته، در زمینه علوم پزشکی است و بسیار ناچیز است شاید از عوامل این امر، وضعیت اقتصادی ضعیف و همچنین فقر فرهنگی و عدم پیشرفت سواد در این کشور باشد. بعدازاین کشور امارات 51.‌‌‌‌‌‌‌‌86، موریتانی و گامبیا نیز به‌ترتیب 64.‌‌‌‌‌‌‌‌57 و 58.‌‌‌‌‌‌‌‌39 درصد از مدارک خود را به علوم پزشکی اختصاص داده‌اند. این نتایج نشان‌دهنده این است که تلاش پژوهشگران ایرانی و سایر کشورهای اسلامی در این زمینه کافی نبوده است. ضرورت دارد مسئولان کشورهای اسلامی تلاشی جدی جهت تولیدات علمی و نمایه‌کردن آنها در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی به عمل آورند. نتایج این بخش از پژوهش با نتایج پژوهش‌های فالاگاس و همکاران 2006، زنگ و چنگ 2013 و دار و همکاران 2016 همسو است که بیشترین تعداد مقالات منتشرشده در حوزه‌های مختلف پزشکی مربوط به کشورهای اروپایی و آمریکایی است و کشورهای آسیایی که تشکیل‌دهنده غالب کشورهای اسلامی هستند کمترین میزان مشارکت در تولید منابع علمی حوزه پزشکی و غیرپزشکی را داشته‌اند.

هرچند درمجموع تعداد مقالات منتشرشده توسط محققان حوزه پزشکی کشورهای اسلامی رو به افزایش است ولی در مقایسه با کشورهای صاحب نام این حوزه، تعداد کمی را به خود اختصاص داده است. نتایج پژوهش‌ها نشان داد که بین میزان بودجه پژوهشی و فعالیت‌های پژوهشی رابطه مستقیم وجود دارد و میزان بودجه پژوهشی تخصیص‌یافته به حوزه پژوهش از درآمد ناخالص ملی در کشورهای اسلامی بسیار ناچیز بوده (انوار و باکار[12]، 1997) و این امر باعث کاهش پژوهش و برون‌دادهای علمی می‌شود.

ازطرف‌دیگر هرچند از نظر کمی در حوزه پزشکی رشد مطلوبی در سال‌های اخیر شاهد هستیم اما نتایج پژوهش‌ها نشان دادند که در حوزه پزشکی حوزه‌های خاص از قبیل داروشناسی، سیستم عصبی، جراحی و پزشکی به‌طور عام بیشترین تعداد مقالات منتشرشده را به خود اختصاص داده‌اند (بیگلو و حریری، عرفان‌منش، 1395) و بسیاری از موضوعات فرعی این حوزه مقالات منتشرشده بسیار کمی را داشته‌اند و این نیز خود دلیلی است بر انتشار تعداد کم آثار حوزه پزشکی در مقایسه با کشورهای پیشرو در این حوزه. ضروری است که برنامه‌ریزان و متولیان حوزه پزشکی کشورهای اسلامی و به‌خصوص کشورهای پیشرو در این حوزه با شناسایی حوزه‌هایی فرعی پزشکی دارای آثار پژوهشی کم، نسبت‌به تقویت و حمایت‌های مالی و پژوهشی این حوزه‌ها اقدام و متخصصان و پژوهشگران این گروه از حوزه‌های پزشکی را تشویق به تولید آثار پژوهشی فاخر نمایند.

نتایج محاسبه شاخص فقر علمی برای کشورهای برتر اسلامی نشان داد که از 57 کشور اسلامی تنها 14 کشور در حوزه علوم پزشکی بالاتر از خط فقر علمی قرار دارند. کشورهای برتر از نظر این شاخص، ترکیه، کویت و لبنان هستند که با رتبه شاخص توسعه‌یافتگی کشورهای مربوط نسبتاً مرتبط است. همچنین نتایج این پژوهش در مقایسه با پژوهش کرمی، علیجانی و وزیری (1385) که نشان می‌داد کشورهای عربی به تولیدات علمی شاخه‌های پزشکی عمومی و داخلی بیشتر توجه دارند همسو است. همچنین نتایج این پژوهش با پژوهش صالح‌زاده و بیات (1387) که نشان می‌دهند کشورها نسبت به جمعیت خود در نقشه تولید علم دنیا سهم بزرگی به خود اختصاص می‌دهند همسو نیست؛ زیرا بسیاری از کشورهای اسلامی که دارای جمعیت زیادی نیز هستند از نظر تولیدات علمی حوزه پزشکی در زیر خط فقر می‌باشند. این امر نشان‌دهنده این است که به‌صرف داشتن نیروی انسانی امکان توسعه در یک حوزه و یا حوزه‌های جامع وجود ندارد و نیازمند برنامه‌ریزی هم در حوزه توسعه نیروی انسانی و هم در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است که موفقیت در همه امور نیازمند توسعه علم و دانش است.

به‌طور کلی باید عنوان کرد که کشورهای اسلامی تا رسیدن به جایگاه واقعی و تاریخی خود نیازمند تلاش‌های علمی و تحقیقاتی بسیار زیاد و توجه جدی در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان ملی و بین‌المللی دارند و باید از تمامی ظرفیت‌های انسانی و مالی خود در جهت توسعه علم و فناوری استفاده نمایند. در همین راستا لازم است که توجه بیشتری  به امر پژوهش و توسعه علمی به‌خصوص از دید کیفی داشته و میزان بودجه پژوهشی خود را افزایش دهند و همچنین با همکاری‌های بین‌المللی در انجام پژوهش‌ها جایگاه تولید علم خود را افزایش دهند.

به‌طور خاص در حوزه پزشکی نیاز است که پژوهش‌ها بر اساس نیاز و بیماری‌های دچار انجام و مورد حمایت جدی قرار گیرد و ازطرف‌دیگر با حمایت‌های مالی و معنوی محققان را در جهت انجام پژوهش‌های کاربردی تشویق نمایند تا با تکیه به نتایج حاصل از پژوهش‌ها مدیران و سیاست‌گذاران حوزه‌های پزشکی در منطقه بتوانند برنامه‌های عملیاتی موفق‌تری را به اجرا در آورند. البته این نکته را هم باید در نظر داشت که بخشی از تولیدات علمی حوزه پزشکی در کشورهای اسلامی به زبان ملی آن کشورها منتشر می‌شود و این موضوع پژوهش جداگانه‌ای را می‌طلبد تا به بررسی این تولیدات بپردازد.

پیشنهادهای اجرایی پژوهش

1-  بر اساس یافته‌های این پژوهش 91/12 درصد از مدارک نمایه‌شده تولیدات علمی ایران در وبگاه علوم به علوم پزشکی اختصاص یافته و بسیار اندک است؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی سیاست‌‌هایی برای افزایش این سهم از تولیدات داشته باشد.

2-  ازآنجایی‌که در سند چشم‌انداز 1404 ایران باید کشور اول منطقه از نظر تولیدات علمی باشد و نتایج این پژوهش نشان داد که ایران کشور چهارم در جهان اسلام است، لذا پیشنهاد می‌شود افرادی که در این زمینه فعالیت بیشتری دارند تشویق شده و افرادی که در زمینه پژوهش فعال نیستند ترغیب و فعال شوند.

3-  با توجه به اینکه ایران از لحاظ تولید علم در اکثر شاخه‌های علوم پزشکی، زیر خط فقر علمی قرار دارد، پیشنهاد می‌شود توجه بیشتری به رشته‌های این علوم صورت گیرد. همچنین لازم است توجه و نقاط ضعف و موانع پیشرو شناخته‌ شده و در جهت رفع آنها تلاش شود.