مصطفوی, اسماعیل, کیانی, حمیدرضا. (1394). ارزیابی تطبیقی کشورهای اسلامی پیشرو در تولید علم: مطالعه ایران، ترکیه، مصر و پاکستان در پایگاه اطلاعات علمی ESI. پژوهش نامه علم سنجی, 1(1), 51-68.
اسماعیل مصطفوی; حمیدرضا کیانی. "ارزیابی تطبیقی کشورهای اسلامی پیشرو در تولید علم: مطالعه ایران، ترکیه، مصر و پاکستان در پایگاه اطلاعات علمی ESI". پژوهش نامه علم سنجی, 1, 1, 1394, 51-68.
مصطفوی, اسماعیل, کیانی, حمیدرضا. (1394). 'ارزیابی تطبیقی کشورهای اسلامی پیشرو در تولید علم: مطالعه ایران، ترکیه، مصر و پاکستان در پایگاه اطلاعات علمی ESI', پژوهش نامه علم سنجی, 1(1), pp. 51-68.
مصطفوی, اسماعیل, کیانی, حمیدرضا. ارزیابی تطبیقی کشورهای اسلامی پیشرو در تولید علم: مطالعه ایران، ترکیه، مصر و پاکستان در پایگاه اطلاعات علمی ESI. پژوهش نامه علم سنجی, 1394; 1(1): 51-68.
ارزیابی تطبیقی کشورهای اسلامی پیشرو در تولید علم: مطالعه ایران، ترکیه، مصر و پاکستان در پایگاه اطلاعات علمی ESI
1دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز
2کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شاهد
چکیده
هدف: این مطالعه در پی ارزیابی تطبیقی تولیدهای علمی نمایه‌شده ایران، ترکیه، مصر و پاکستان در میان سالهای 2002 تا 2012 با استفاده از شاخصها و آمارهای پایگاه اطلاعات علمی ESI می‌باشد.
روششناسی: نوع پژوهش حاضر، کاربردی بوده که با استفاده از روششناسی علمسنجی انجام‌گرفته‌است. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با استفاده از آمار توصیفی (فراوانی، درصد و میانگین) و آمار استنباطی (آزمون همبستگی پیرسون و آزمون تعقیبی توکی) از طریق بهکارگیری نرم‌افزار آماری SPSS، نسخه 20 انجام‌شد. جامعه پژوهش، کشورهای اسلامی «ایران، ترکیه، مصر و پاکستان» هستند.
یافتهها: یافتههای پژوهش نشان‌میدهند که از نظر سهم تولیدهای علمی و میزان استنادها، به‌ترتیب، کشورهای ترکیه، ایران، مصر و پاکستان قراردارند؛ ولی در رتبهبندی براساس متوسط میزان استناد به یک مقاله، کشور ایران پس از ترکیه، مصر و پاکستان قرارگرفته‌است؛ در متوسط میزان استناد به یک مقاله نیز، ترکیه در یازده رشته از رشتههای 22گانه پایگاه در بالاترین جایگاه و در دو رشته در پایینترین جایگاه و کشور ایران در یک رشته در بالاترین جایگاه و در ده رشته در پایینترین جایگاه، به‌ترتیب «بهترین و ضعیفترین» عملکرد را داشتهاند. حوزههای موضوعی برخوردار از مقالات داغ هریک از کشورها نیز، ایران (9)، ترکیه (7)، پاکستان (5) و مصر (4) شناساییشده‌اند؛ همچنین [در] حوزههای موضوعی پراستناد برای هریک از کشورها نیز، ترکیه (22)، ایران (20)، پاکستان (19) و مصر (16)، شناسایی شده‌اند و رابطه‌ای مثبت و معنیدار میان سهم مقالات علمی و میزان استنادهای این چهار کشور مشاهده‌میشود؛ نتایج آزمون تعقیبی توکی نیز نشان‌داد که میانگین سهم مقالات و استنادهای کشور ترکیه از کشورهای پاکستان و مصر، بیشتر است و در سایر موارد، تفاوتی معنیدار مشاهده‌نشده‌است.
نتیجهگیری: بررسی‌ها نشان‌میدهند که در مقایسه با کشورهای اسلامی پیشرو در تولید علم، رشد مقالات علمی ایران از لحاظ علمی، چشمگیر است؛ درصورتی‌که میزان رشد استنادها در وضعیتی مطلوب قرارندارد.
جهان اسلام با 57 کشور، حدود 6/20درصد زمین‌های کره زمین را دراختیاردارد و حدود یک‌چهارم جمعیت جهان را در خود جای‌دادهاست؛ این کشورها 70درصد انرژی نفت و گاز جهان را دراختیاردارند. کشورهای اسلامی ضمن عقب‌ماندگی در تولید ناخالص ملّی، از نظر توسعه علم و فناوری [نیز] در وضعیتی مناسب قرارندارند؛ لازمه اصلاح این امر، مطالعه وضعیت رشد علم و فناوری در این کشورها و سیاستگذاری لازم در این مسیر است (نیرنیا، طباطباییفر و موسوی موحدی، 1385: 23). سهم تولیدهای علمی در پایگاههای اطلاعاتی جهانی، نظیر پایگاه شاخصهای اساسی علم[1] و شاخص سنجش میزان تأثیرگذاری یک نویسنده یا اثر علمی بر نویسندگان و آثار علمی دیگر، میزان مورد استناد قرارگرفتن آن، توسط سایر نویسندگان و آثار است (داورپناه، 1386: 86).
بررسی اولیه نشان‌میدهد که از مجموع 57 کشور اسلامی، تولیدهای علمی 37 کشور در ESI نمایه‌شده‌اند؛ این پایگاه، مجموعه‌ای منحصربه‌فرد در میان پایگاههای اطلاعاتی مؤسسه اطلاعات علمی (ISI[2]) است؛ همچنین، این پایگاه، ابزاری پژوهشی است که متخصصان علمسنجی، پژوهشگران و ارزیابان پژوهشی را قادرمی‌سازد تا عملکردهای علمی و پژوهشی را اندازه‌گیری‌کرده، تمایل‌ها و علایق علمی را دنبال‌کنند؛ این ابزار تحلیلی که دارای دقتی بسیار بالا نیز هست، براساس حد آستانه‌های استنادی[3] تعیین‌شده در هر رشته موضوعی و مجموع رشتهها، پس از محاسبه سهم استنادها، حد بالای 1درصد دانشمندان و مؤسسه‌ها و حد بالای 50درصد مجلهها و کشورها را به این پایگاه راه‌داده‌است؛ بدین معنا که پس از محاسبه سهم استنادها در هر رشته موضوعی درصورتی‌که مؤسسه یا دانشمندی جزو 1درصد برتر مؤسسه‌ها و دانشمندان و مجله یا کشوری جزو نیمه برتر مجلهها و کشورها باشد، در این پایگاه نمایه‌می‌شود (مهراد و گزنی، 1386). انتخاب نویسندگان، مجلهها یا مؤسسه‌ها برای نمایه‌سازی در پایگاه شاخصهای اساسی علم براساس سهم استنادهای آنها در دوره‌ای حدود ده سال صورت‌می‌گیرد. حد آستانه مبتنی‌بر ستون تمامی سال‌ها[4] در جدول میانگین نرخ استنادها[5] در بخش مرجع[6] تعیین‌می‌شود. عدم حضور نام یک دانشمند، یک مؤسسه یا یک مجله در پایگاه شاخصهای اساسی علم به این مفهوم است که هریک از آنها، حد آستانه سهم استنادهای لازم برای حضور در پایگاه شاخصهای اساسی علم را نداشته‌اند.
دراین‌میان، مقاله‌هایی که موفق شوند جزو 01/0درصد برتر مقالههای هم‌رشته خود قرارگیرند، به‌عنوان مقالههای داغ، معرفی و شناخته‌می‌شوند؛ مقالههای داغ، مقاله‌هایی هستند که طی دو سال اخیر منتشرشده‌اند و در مقایسه با سایر مقالههای هم‌رشته خود در یک دوره زمانی خیلی کوتاه، سهمی قابل‌توجه از استناد دریافت‌می‌کنند. یک مقاله درصورتی در فهرست مقالههای داغ قرارمی‌گیرد که دست‌کم حد آستانه سهم استنادهای رشته خود را در یک دوره کوتاه کسب‌کند. حد آستانه مقالههای داغ با توجه به سهم استنادها در رشتههای مختلف تعیین‌شده، برابر با 01/0درصد مقالههای برتر است و از طریق جدول درصدها[7] در بخش مرجع تعیین‌می‌شود (مهراد و گزنی، 1386).
در پایگاه شاخصهای اساسی علم، 22 رشته موضوعی تعریف‌شده‌اند که با جستجو در هریک میتوان به مجموعه مقالههای داغ آن دسترسی‌یافت؛ این رشتهها عبارت‌اند از: علوم کشاورزی، زیست‌شناسی و بیوشیمی، شیمی، پزشکی بالینی، علوم رایانه، اقتصاد و بازرگانی، فنی و مهندسی، محیط زیست و بومشناسی، علوم زمین، ایمن‌شناسی، علوم مواد، ریاضیات، میکروبیولوژی، زیست‌شناسی مولکولی و ژنتیک، علوم چندرشته‌ای، علوم اعصاب و رفتار، داروشناسی و سمشناسی، فیزیک، علوم گیاهی و جانوری، روان‌پزشکی و روان‌شناسی، علوم اجتماعی و علوم فضایی (ای. اس. آی.[8]، 2013).
بیان مسئله
سنجش و ارزیابی علم، واقعیتی است که در گذشته و حال در سطح جهان مطرح بوده و هست، استفاده از آمارها و شاخصهای مؤسسۀ اطّلاعات علمی به‌عنوان چارچوبی برای سنجش و ارزیابی تولیدها و فعالیّتهای علمی، همواره مورد استفادۀ متخصّصان علمسنجی در کشورهای مختلف قرارداشته‌است. مطالعه توسعه علمی، همواره مورد توجه مراکز و محافل تحقیقاتی و تصمیم‌گیری کشورها قرارداشته‌است. ارزیابی علمی کشورها در یکی از پایگاههای علمی معتبر نظیر ESI به‌عنوان یکی از شاخصهای تحقیق و توسعه شناخته‌شده‌است (عصاره و معرفت، 1384).
در سالهای اخیر، برخی کشورهای اسلامی ازجمله ترکیه، ایران و مصر و برخی کشورهای دیگر به‌منظور حضور فعال‌تر در عرصه علمی، بسیار تلاش‌کرده‌اند که نمونه آن، افزایش میزان تولیدهای علمی بعضی از این کشورها در مجلات آی. اس. آی. و پایگاه وب آو ساینس بوده‌است (نوروزی چاکلی و همکاران، 1386)؛ بنابراین به‌منظور زمینهسازی برای حرکت سریع‌تر در جهت اهداف سند چشم‌انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران درزمینه تولید علم (رسیدن به رتبه اول علمی منطقه) و افزایش سهم کشور در تولیدهای علمی جهان، مشارکت اثربخش در تولید علم جهانی، افزایش میزان استفاده و رؤیت‌پذیری تولیدهای علمی کشور و روزآمدسازی حوزههای پژوهشی، آگاهی از وضعیت تولیدکنندگان عمده علم در سطح منطقه و جهان ضرورت‌دارد.
در پژوهش حاضر، به کمک پایگاه شاخصهای اساسی علم که دادههای مربوط به بازه زمانی 2002 تا 2012 را تحت پوشش قرارمیدهد و با مراجعه به بخش کشورها براساس آخرین روزآمدسازی آن در فوریه 2013، وضعیت چهار کشور قدرتمند اسلامی در تولید علم در سطح دنیا شامل «ایران، ترکیه، مصر و پاکستان» مورد سنجش قرارگرفته‌است. برپایۀ آنچه گفته‌شد، مسئله پژوهش، این است که «وضعیت تولید علم کشورهای اسلامی پیشرو یعنی ایران، ترکیه، مصر و پاکستان در پایگاه اطلاعات علمی ESI چگونه است؟».
ضرورت و اهمیت پژوهش
آگاهی از جایگاه علمی کشورها در پایگاههای اطلاعاتی علمی مانند ESI، در کنار شناسایی ابعاد مختلف وضعیت تولیدهای علمی نمایهسازی‌شده ایران در آن پایگاهها، بخشی از مهمترین مسائلی است که پاسخگویی به آنها میتواند درراستای ارزیابی بروندادهای علمی کشورها مورد استفاده قرارگیرد؛ بنابراین ضرورت انجام این پژوهش به قرار زیر است:
- با آگاهی از میزان تولیدهای علمی و استناد به آنها و همچنین وضعیت و ترکیب تولیدهای علمی کشورهای پیشرو اسلامی در حوزههای موضوعی، میتوان به‌تبع کشورهای اسلامی پیشرو مانند ترکیه به فعالیت‌هایی نظیر افزایش میزان سهم بروندادهای علمی و مجلات در پایگاههای معتبر جهانی همچون آی. اس آی. اقدام‌کرد؛ تا از این طریق بتوان با زمینهسازی سریع‌تر در دستیابی به اسناد بالادستی توسعه علمی و فنی کشور، مانند سند چشم‌انداز 20 ساله و نقشه جامع علمی کشور گام‌برداشت.
- آگاهی از رتبه جهانی کشورها از نظر میزان تولیدهای علمی و مقایسه رتبه کشور جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همجوار و اسلامی همانند ترکیه و مصر (که دستیابی به آنها جزء اهداف چشم‌انداز 20 ساله کشور است)، میتواند دست‌اندرکاران و سیاست‌گذاران توسعه علمی کشور را از وضعیت موجود کشور جمهوری اسلامی ایران در میان کشورهای همسایه و کشورهای اسلامی آگاه‌سازد.
- ارائه تصویری روشن‌تر درخصوص آن بخش از بروندادهای پژوهشی جامعه علمی کشور که در سطح بینالمللی منتشرشده‌است.
- دستیابی به وضعیت سهم تولیدهای علمی ایران در میان کشورهای اسلامی همطراز، امکان تقویت بنیان‌های سیاستگذاری علم، فناوری و زمینههای تحقیق و توسعه در کشور را فراهم‌می‌کند. چراکه کسب آگاهی از زمینههای علمی نیازمند توسعه، موجب جلوگیری از هدررفتن سرمایههای علمی درراستای نیل به اهداف ازپیش‌تعیین‌شده میشود؛ درکلّ میتوان‌گفت که شناخت مؤثر و همه‌جانبه این مهم، عامل سوق‌دادن برنامهریزی و سیاستگذاریهای علمی و پژوهشی برای دستیابی به توسعه اقتصادی و رفاه اجتماعی میشود.
پیشینه پژوهش
پایگاه ESI دارای 1درصد از بهترین تولیدهای علمی نمایه‌شده در پایگاه اطلاعات علمی ISI است؛ شاید بتوان‌ادعاکرد که تولیدهای علمی نمایه‌شده در این پایگاه نماینده سایر تولیدهای علمی کشورها باشد یا درحدامکان بتوان‌انتظارداشت که این مقادیر، نزدیک به رفتار کلّی میزان تولیدها و استنادهای هریک از کشورها باشد. مرور مطالعات انجام‌شده نشان‌میدهد که این امر، مدنظر پژوهشگران بوده، برای ارائه چشم‌انداز مقایسه‌پذیر از رشد و گسترش علوم در میان کشورها، مجلهها، دانشمندان و مؤسسات از دادههای این پایگاه اطلاعاتی استفاده‌شده‌است.
باسو[9] (2006) معتقد است که دریافت سهم زیاد استناد، بیانگر این است که نویسندگان همطراز، اثر را استفاده و نقل‌کرده‌اند. کشور آمریکا دربردارندۀ دوسوم (67درصد) نویسندگان پراستناد دنیاست؛ درحالی‌که حدود یک‌سوم (33درصد) تولیدهای علمی دنیا را دارد.
ساجبوک[10] و همکارانش (2007)، پژوهشی با عنوان «شاخص هرش[11] کشورها براساس دادههای پایگاه اطلاعات علمی ESI» انجام‌دادند؛ در این پژوهش بهرغم عدم وجود گزینهای مشخص در پایگاه شاخصهای اساسی علم برای تعیین شاخص هرش، پژوهشگران با استفاده از بخش مقالههای پراستناد و به‌صورت غیرمستقیم، مقدار تقریبی شاخص هرش را مشخص‌کردند. یافتههای پژوهش نشان‌داده که از میان چهل کشور مورد بررسی، آمریکا در تمامی رشتههای در رتبه اول قراردارد؛ انگلستان در هفده رشته در جایگاه دوم قراردارد؛ آلمان در سه رشته و ژاپن در یک رشته در رتبه دوم قراردارند؛ همچنین، کشور آلمان در دوازده رشته، کانادا در هار رشته، ژاپن در سه رشته و هلند در یک رشته در رتبه سوم جهان قراردارند.
ما، نی و کوئی[12] (2008)، مطالعهای با عنوان «رقابت پژوهشهای علمی در دانشگاههای دنیا در حوزه علوم رایانه» براساس دادههای پایگاه اطلاعات علمی ESI میان سالهای 1996 تا 2006 انجام‌دادند. یافتههای پژوهش نشان‌دادند که اغلب دانشگاههای طراز اول در این حوزه به کشور آمریکا مربوط‌اند و دانشگاههای کشورهای انگلستان، کانادا و دانمارک در ردههای بعدی قراردارند؛ دراین‌میان، دانشگاه استنفورد، ام. آی. تی. و برکلی، بهترین عملکرد را در میان دانشگاههای مورد بررسی داشتهاند؛ همچنین نتایج آنها نشان‌دادند که دانشگاههای چین با وجود چاپ مقالههای متعدد، به دلیل پایین‌بودن کیفیت مقالهها، استنادی کم داشتهاند.
مهراد و گزنی (2010) به بررسی تأثیر علمی کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در پایگاه اطلاعات علمی ESI پرداختند. آنها با استفاده از اطلاعات بانک جهانی، کشورها را از لحاظ اقتصادی به چهار گروه تقسیم‌بندی‌کردند که عبارت‌بودند از: کمدرآمد[13]، درآمد زیر متوسط[14]، درآمد بالای متوسط[15] و با درآمد بالا[16]؛ آنگاه به مقایسه تولیدهای علمی کشورهای اسلامی و غیراسلامی پرداختند و چهار ویژگی جمعیت، رتبه اقتصادی، میزان استنادها و تولیدهای علمی 22 رشته پایگاه اطلاعات علمی ESI کشورها را مورد تجزیه‌وتحلیل آماری قراردادند. یافتههای پژوهش نشان‌دادند که نرخ رشد تولیدهای علمی و استنادها در کشورهای اسلامی نسبت‌به کشورهایی دیگر که در رتبه اقتصادی مشابه قراردارند، بیشتر است. آنها بیان‌کردند، رتبه اقتصادی کشورها معیاری مهم در تحلیل تأثیر علمی آنهاست.
فو[17] و همکارانش (2012) به بررسی تولیدهای علمی، استنادها، مجلهها و مؤسسههای کشور چین در پاپگاه اطلاعات علمی ESI میان سالهای 1999 تا 2009 پرداخته، سرعت رشد تولیدهای علمی چینیها را بسیار زیاد توصیف‌کردهاند. چینیها در علوم فیزیک و شیمی، بسیار فعال بوده و در علوم مواد، مهندسی و ریاضیات، بسیار عالی عمل‌کردهاند؛ دانشمندان این کشور، بیشترین همکاری را با دانشمندان آلمان، آمریکا، ژاپن، فرانسه، کانادا، روسیه و ایتالیا داشتهاند. میزان استنادهای دریافت‌شده در رشتههای مختلف، متفاوت گزارش‌شده‌است. یافتهها نشان‌میدهند که همکاریهای بینالمللی، موجب رشد سهم مقالات شده‌اند.
گزنی و بینش (1386) گزارش‌کردهاند که از مجموع 57 کشور اسلامی، فقط 37 کشور در ESI حضوردارند؛ بنابراین، بیست کشور اسلامی در نیمه برتر علمی دنیا قرارنمیگیرند؛ ازطرفی، فقط سه کشور ایران، ترکیه و مصر در 22 رشته موضوعی، طلایهداران علم و دارای جایگاه هستند؛ ایشان گزارش‌کردهاند که ایران در رتبه سیوهفتم دنیا قراردارد و رشد ایران در برخی از رشتهها را حدود ده برابر دوره گذشته اعلام‌کردهاند.
نوروزی چاکلی و همکاران (1386) به ارزیابی تطبیقی تولید علم ایران، ترکیه و مصر در سالهای 2005 و 2006 در پایگاه اطلاعاتی ISI پرداخته، گزارش‌میکنند که کشورهای ترکیه، ایران و مصر، به‌ترتیب، رتبههای اول تا سوم کشورهای منطقه را از آن خود کردهاند. بیشتر قالب تولیدهای علمی «مقاله» و غالب زبان مدارک «انگلیسی» بوده‌است. نتایج آنان نشان‌دادند که سهم مجلات نمایه‌شده ایران در پایگاه JCR از پنج عدد در سال 2005 به شش مورد در سال 2006 رسیده‌است. سهم مقالات ترکیه و مصر در سال 2005 به‌ترتیب، سه و یک مجله بوده‌است.
مهراد و گزنی (1386) به مطالعه وضعیت تولیدهای علم کشورهای عضو اوپک در پایگاه اطلاعات علمی ESI در 22 رشته علمی این پایگاه پرداختند. پژوهش نشان‌میدهد که جمهوری اسلامی ایران با داشتن 31درصد تولیدها و 27درصد استنادها، قدرت برتر علمی اوپک به‌شمارمی‌رود؛ پس از ایران کشورهای ونزوئلا (با 12درصد تولیدها و 18درصد استنادها) و عربستان (با 17درصد تولیدها و 18درصد استنادها)، رتبههای بعدی را دراختیاردارند.
نوروزی چاکلی و همکاران (1388) به بررسی تولید علم ایران در پایگاه اطلاعاتی ESI، طی سالهای 1997 تا 2007 پرداختند. نتایج پژوهش نشان‌میدهند که ایران با دارابودن رتبه چهلم در میان تمامی کشورها از نظر تولیدهای علمی، پس از کشور ترکیه در میان کشورهای اسلامی، رتبه دوم را به خود اختصاص‌داده‌است؛ این در حالی است که در دوره پیش از آن، رتبههای چهل‌ویکم و چهل‌ودوم را داشته‌است؛ در این دوره، کشورهای ترکیه، ایران و مصر، به‌ترتیب، رتبههای اول تا سوم را داشتهاند.
صالحزاده و بیات (1388)، عملکرد ایران طی یک دهه (1998 تا 2008) تلاش در شاخههای مختلف علوم براساس مقالات منتشرشده در پایگاه اطلاعات علمی ESI را مورد مطالعه قراردادند؛ این بررسی نشان‌داد که رشد تولیدهای علمی ایران در ضعیفترین شاخه 038/0درصد و در بهترین شاخه، 19/1درصد است؛ درحالی‌که در اوایل این دهه، سهم ایران در تولید علم، بسیار ناچیز و زیر خط فقر علمی بوده در سال 2008 میلادی در بیشتر شاخههای 22گانه علوم، بیش از مقدار 1درصد (نسبت جمعیت ایران به جمعیت جهان) شده‌است؛ کشور ایران در اواخر این دهه (سال 2008) در بیشتر شاخههای علمی از خط فقر عبورکرده‌است.
منصوری و عصاره (1389)، طی پژوهشی به بررسی وضعیت کشورهای اسلامی پیشرو در تولید علم در پایگاه وب آو ساینس در سالهای 1994 تا 2008 پرداختند. 16 کشور از میان 57 کشور اسلامی درزمره فعالترین کشوهای اسلامی قرارداشتند؛ بهطور میانگین این کشورها دارای رشد صعودی در انتشار مدارک بودند که پیشتاز آنها کشور ایران است. آزمون آماری با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون نشان‌میدهد، میان سهم مقالات و سهم استنادها، رابطه معنیدار منفی وجوددارد؛ هرچقدر سهم مقالات کشورها افزایش‌یافته، سهم استناد به آنها کاهش‌یافته‌است. میانگین بیشترین استنادها به مقالات لبنان و تونس و کمترین استنادها به اندونزی تعلق‌گرفته‌است.
در گذشته، مطالعاتی درزمینه علمسنجی مقایسه وضعیت تولید علم ایران با کشورهای پیشرو اسلامی، کشورهای همسایه و منطقهای و کشورهای عضو اپک انجام‌شده‌است. بررسی پیشینهها نشان‌میدهد که در سالهای اخیر بنا به دلایل مختلف ازجمله مشکلات مربوط به دسترسی کشور ایران به پایگاههای اطلاعاتی معتبر مانند پایگاه ESI به‌عنوان یکی از معتبرترین آنها، امکان انجام چنین پژوهش‌هایی، میسر نبوده‌است و پژوهشی که به مقایسه تطبیقی کشورهای اسلامی پیشرو در تولید علم براساس پایگاه ESI پرداخته‌باشد، مشاهده‌نشد؛ ازطرفی، جهان علم، جهانی پویا و در حال تغییر و سیاستگذاری علم، نیازمند به اطلاعات روزآمد و موثق است؛ بنابراین بررسی و مقایسه وضعیت کشور ایران با کشورهایی نظیر ترکیه، مصر و پاکستان در سالهای اخیر، دارای ضرورت و اهمیت انجام پژوهش حاضر است.
هدف پژوهش
هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی تطبیقی وضعیت تولید علم کشورهای اسلامی پیشرو، یعنی ایران، ترکیه، مصر و پاکستان در پایگاه اطلاعات علمی ESI (2002 تا 2012) است.
همچنین بررسی رابطه میان سهم تولیدهای علمی و میزان استناد به آنها در کشورهای مورد مطالعه از اهداف ویژه این پژوهش است؛ برای دستیابی به این اهدف، پرسش‌های زیر مورد کاوش قرارگرفتند.
پرسش‌های پژوهش
1. سهم مقالات کشورهای ایران، مصر، ترکیه و پاکستان و رتبه آنها در میان کشورهای جهان چگونه است؟
2. سهم مقالات، استنادها و نسبت استناد به مقاله کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان و رتبه آنها در جهان چگونه است؟
3. سهم مقالات، استنادها و نسبت استناد به مقاله در حوزههای موضوعی برای کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان چگونه است؟
4. آیا میان میزان تولیدهای علمی و میزان استنادهای به آنها در میان کشورهای مورد مطالعه در این پژوهش، رابطه‌ای معنادار وجوددارد؟
5. مقالات داغ و سهم استنادهای آنها در حوزههای موضوعی برای هریک از کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان چگونه است؟
فرضیه پژوهش
میان کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان از نظر سهم مقالات و استنادهای دریافتی، تفاوت معنیداری وجوددارد.
روششناسی پژوهش
پژوهش حاضر، پیمایشی بوده با رویکرد علمسنجی انجام‌گرفته‌است. برای انجام پژوهش از پایگاه اطلاعات علمی ESI، به‌عنوان یکی از محصولات مؤسسه اطلاعات علمی، استفاده‌شد. پس از ورود به صفحه جستجوی پایگاه و انتخاب فیلد نام کشور یا منطقه[18]، نام هریک از کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان در این فیلد مورد جستجو قرارگرفته، مدارک بازیابی‌شده استخراج‌شدند؛ در این بررسی، همچنین، سهم استنادهای دریافت‌شده توسط هریک از این کشورها در 22 حوزه موضوعی مطالعه‌شد؛ در قسمتی دیگر از پژوهش با انتخاب گزینه مقالات داغ[19] و نیز مقالات پراستناد[20]، وضعیت هریک از کشورها از لحاظ بهره‌مندی از مقالات تأثیرگذار، بررسی و مقایسه‌شد. جامعه پژوهش حاضر، شامل چهار کشور اسلامی پیشرو در تولید علم جهانی، یعنی «ایران، ترکیه، مصر و پاکستان» است؛ همچنین با استفاده از آزمون آماری پیرسون، رابطه همبستگی میان سهم تولیدهای علمی و میزان استنادهای انجام‌شده به آنها مورد مطالعه قرارگرفت و برای مشخص‌شدن تفاوت در میان زیرگروهها از لحاظ سهم مقالات و استنادها، آزمون تعقیبی توکی استفاده‌شد.
یافتههای پژوهش
پرسش 1. سهم مقالات کشورها ایران، مصر، ترکیه و پاکستان و رتبه آنها در میان کشورهای جهان چگونه است؟
سهم مقالات تولیدشده توسط هریک از کشورها در جدول 1 نشان‌داده‌شده‌است. کشور ترکیه با بهره‌مندی از 179051 مقاله، رتبه اول را در میان کشورهای اسلامی و رتبه نوزدهم جهانی را دراختیاردارد؛ کشورهای ایران، مصر و پاکستان نیز رتبههای دوم تا چهارم کشورهای اسلامی را دراختیاردارند. میزان تولیدهای علمی ایران در این دهه، حدود 60درصد تولیدهای علمی کشور ترکیه و بیش از دو برابر میزان تولیدهای علمی مصر است. کشور پاکستان اختلافی چشمگیر با کشورهای ترکیه و ایران داشته و حدود یک‌چهارم ایران، تولید علم داشته‌است.
جدول 1. سهم مقالات و رتبه جهانی تولید علم کشورهای پیشرو اسلامی در پایگاه اطلاعات علمی ESI
ردیف
نام کشور
سهم مقاله
رتبه جهانی
1
ترکیه
179051
19
2
ایران
106295
26
3
مصر
43497
41
4
پاکستان
26867
48
پرسش 2. سهم مقالات، استنادها و نسبت استناد به مقاله کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان و رتبه آنها در جهان چگونه است؟
سهم استنادهای انجام‌شده به مقالات هریک از کشورهای پیشرو اسلامی در جدول 2 نشان‌داده‌شده‌است. کشور ترکیه با دریافت 1017668 استناد، رتبه اول را در میان کشورهای اسلامی و رتبه بیست‌وهفتم جهانی را دراختیاردارد؛ کشورهای ایران، مصر و پاکستان نیز، رتبههای دوم تا چهارم کشورهای اسلامی را دراختیاردارند. میزان استنادهای تولیدهای علمی ایران در این دهه، حدود 47درصد استنادهای کشور ترکیه و بیش از دو برابر میزان استنادهای تولیدهای علمی مصر است. کشور پاکستان اختلافی چشمگیر با کشورهای ترکیه و ایران داشته و حدود یک‌چهارم تولیدهای علمی ایران، استناد دریافت‌کرده‌است. نکته قابل‌تأمل، این است که اختلاف قابل‌توجه ایران از لحاظ تولید آثار علمی با کشور ترکیه، درخصوص میزان دریافت استناد به آثار علمی، عمیقتر نیز شده‌است.
جدول 2. سهم استنادها و رتبه استنادهای کشورهای پیشرو اسلامی در پایگاه اطلاعات علمی ESI
ردیف
نام کشور
سهم مقاله
سهم استنادها
رتبه از نظر سهم استنادها
1
ترکیه
179051
1017668
27
2
ایران
106295
484482
39
3
مصر
43497
234556
43
4
پاکستان
26867
124408
51
سهم متوسط استناد به هر مقاله و رتبه جهانی متوسط استناد به مقالات در هریک از کشورهای پیشرو اسلامی در جدول 3 نشان‌داده‌شده‌است. کشور ترکیه با 68/5 متوسط استناد به مقاله، رتبه اول کشورهای اسلامی و رتبه صدونوزدهم جهانی را دراختیاردارد؛ کشورهای مصر (122)، پاکستان (131) و ایران (134) نیز رتبههای دوم تا چهارم کشورهای اسلامی را دراختیاردارند.
هرچند که ایران در تولید مقاله و میزان استنادها پس از کشور ترکیه، حائز رتبه دوم بوده، رتبه متوسط استناد به مقاله این کشور در مقایسه با سه کشور دیگر در رتبه‌ای پایینتر قرارگرفته‌است. عمل استناد، بیانگر میزان مشاهده‌پذیری و استفاده و استناد مقالات تولیدشده توسط پژوهشگران بوده، به پویایی علمی دلالت‌میکند و بیان‌کننده بسامد استفاده است. استناد به مفهوم کاربرد یک پژوهش و میزان اثربخشی آن در سطح جامعه علمی است. هرگاه اثری در بستر تولیدهای علمی، دارای کارایی لازم باشد، این جامعه، آن را مورد استفاده قرارمیدهد. هرچه بسامد استناد به اثری بیشتر باشد، بیانگر کارآمدتربودن آن است (مهراد و گزنی، 1387). مسئله سهمِ کمِ استناد به مقالات کشور ایران، حائز اهمیت بوده، بررسی و مطالعه با عمقی بیشتر را میطلبد؛ به‌نظرمیرسد که در این باره، نیاز به کاوش بیشتر براساس مطالعه میزان استنادهای رشتههای 22گانه کشورها مسئله‌ای مهم است که در پرسش بعدی به آن پرداخته‌شده‌است.
جدول 3. سهم متوسط استناد به مقاله و رتبه متوسط استناد تولیدهای علمی کشورها در پایگاه اطلاعات علمی ESI
ردیف
نام کشور
سهم مقاله
سهم استنادها
متوسط استناد به هر مقاله
رتبه متوسط استناد به هر مقاله
1
ترکیه
179051
1017668
68/5
119
2
مصر
43497
234556
39/5
122
3
پاکستان
26867
124408
63/4
131
4
ایران
106295
484482
56/4
134
پرسش 3. سهم مقالات، استنادها و نسبت استناد به مقاله در حوزههای موضوعی برای کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان چگونه است؟
در بحث متوسط میزان استناد به هر مقاله، توجه به ویژگیهای خاص هر حوزه موضوعی نیز اهمیت‌دارد که در این قسمت به آن پرداخته‌شده‌است؛ در این قسمت، علاوه‌بر سهم مقالات و استنادها، متوسط استناد به هر مقاله برای هریک از رشتههای 22گانه پایگاه اطلاعات علمی ESI آورده‌شده‌است. همان‌گونه‌که در جدول 4 نشان‌داده‌میشود، ایران، فقط در رشته شیمی (68/6)، رتبه برتر را در مقایسه با کشورهای مصر، پاکستان و ترکیه به خود اختصاص‌داده‌است؛ ازسوی‌دیگر در رشتههای مهندسی (08/4)، علوم مواد (27/4)، علوم گیاهی و جانوری (62/2)، داروشناسی و سمشناسی (51/2)، بیولوژی و بیوشیمی (63/3)، علوم زمین (60/2)، علوم رایانه (37/2)، بیولوژی مولکولی و ژنتیک (49/2)، علوم فضا (96/3) و اقتصاد و تجارت (41/0)، پایینترین رتبه را در مقایسه با کشورهای مصر، پاکستان و ترکیه به خود اختصاص‌داده‌است. ترکیه در یازده رشته از 22 رشته این پایگاه، همانند علوم کشاورزی (22/8)، ایمنیشناسی (49/11)، روان‌شناسی/ روان‌پزشکی (32/10)، حائز رتبه برتر بوده، در رشتههای فیزیک (10/3) و بومشناسی/محیط زیست (43/2)، پایینترین رتبه را داشته‌است. مصر در رشتههای پزشکی بالینی (48/6)، میکروبیولوژی (90/4)، علوم اعصاب و رفتار (78/8)، حائز رتبه برتر بوده، در رشتههای ریاضیات (31/3) و علوم اجتماعی (55/2)، روان‌شناسی/روان‌پزشکی (73/5) و میانرشتهایها (04/1)، پایینترین رتبه را داشته‌است. پاکستان در هفت رشته از 22 رشته این پایگاه، همانند بیولوژی مولکولی و ژنتیک (25/10)، علوم فضا (32/11)، اقتصاد و تجارت (53/9)، حائز رتبه برتر بوده، در شش رشته از 22 رشته این پایگاه، همانند پزشکی بالینی (75/2)، علوم کشاورزی (18/2) و علوم اعصاب و رفتار (27/1)، پایینترین رتبه را داشته‌است. مسئله مهم، این است که ایران، فقط در رشته شیمی، دارای بهترین رتبه بوده، در یازده رشته، کمترین رتبه را داشته‌است؛ درحالی‌که کشور ترکیه در یازده رشته از رشتههای 22گانه، دارای برترین رتبه و فقط در دو رشته، دارای پایینترین رتبه شده‌است.
جدول 4. سهم مقالات، استنادها و نسبت استناد به مقاله در گروه‌های موضوعی 22گانه کشورها
کشور
گروه‌های موضوعی
ترکیه
ایران
مصر
پاکستان
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
شیمی
60617
323452
34/5
23125
154573
68/6
8827
48583
50/5
5030
16698
32/3
پزشکی بالینی
19238
112700
86/5
18740
70704
77/3
7388
47841
48/6
4672
12830
75/2
فنی و مهندسی
16552
123193
44/7
13998
57070
08/4
5555
25287
55/4
3951
24071
09/6
فیزیک
12915
40030
10/3
8545
40782
77/4
4402
24219
50/5
2549
14820
81/5
علوم مواد
8998
59767
64/6
7569
32307
27/4
3525
18495
25/5
2176
11088
10/5
علوم گیاهی و جانوری
8520
43357
09/5
6073
15906
62/2
2301
11043
80/4
1311
5897
50/4
داروشناسی و سمشناسی
6433
21562
35/3
4047
10167
51/2
1842
12706
90/6
982
6973
10/7
زیست‌شناسی و بیوشیمی
6416
44346
91/6
3552
12897
63/3
1638
8512
20/5
907
3364
71/3
علوم کشاورزی
6211
51077
22/8
3015
17354
76/5
1368
6223
55/4
829
3734
50/4
علوم زمین
5394
31687
87/5
2859
7428
60/2
1246
5028
04/4
816
3375
14/4
محیط زیست/ بومشناسی
3907
9508
43/2
2559
14646
72/5
992
5741
79/5
779
5086
53/6
ریاضیات
3828
25648
70/6
2151
8972
17/4
979
3242
31/3
555
3220
80/5
میکروبیولوژی
3669
13136
58/3
2150
9504
42/4
879
4308
90/4
474
1034
18/2
علوم رایانه
3625
26037
18/7
1832
4340
37/2
591
1534
60/2
472
1608
41/3
زیست‌شناسی مولکولی و ژنتیک
2887
25773
93/8
1609
3999
49/2
469
3882
28/8
436
4470
25/10
علوم اجتماعی، عمومی
2417
12085
00/5
1187
7440
27/6
464
1184
55/2
303
2097
92/6
ایمن‌شناسی
1962
22539
49/11
1184
7010
92/5
298
2290
68/7
130
505
88/3
علوم اعصاب و رفتار
1918
7790
06/4
591
3891
58/6
261
2292
78/8
122
155
27/1
علوم فضایی
1816
9937
47/5
556
2201
96/3
219
1158
29/5
120
1358
32/11
روان‌پزشکی/ روان‌شناسی
835
8617
32/10
442
2708
13/6
120
688
73/5
120
930
75/7
اقتصاد و بازرگانی
751
4906
53/6
308
126
41/0
87
252
90/2
104
991
53/9
علوم چندرشته‌ای
142
521
67/3
203
457
25/2
46
48
04/1
29
104
59/3
همۀ رشتهها
179051
1017668
68/5
106295
484482
56/4
43497
234556
39/5
26867
124408
63/4
پرسش 4. آیا میان میزان تولیدهای علمی و میزان استنادهای به آنها در میان کشورهای مورد مطالعه در این پژوهش، رابطه‌ای معنیدار وجوددارد؟
سهم مقالات و سهم استنادهای دریافت‌شده توسط آنها در جدول 4 نشان‌داده‌شده‌است. در مطالعات علمسنجی و در بحث تولید و استفاده از منابع و مقالات علمی میتوان به مطالعه تولید علم و میزان استناد به مقالات علمی توجه‌کرد. با توجه به اهمیت استناددهی انتظارمیرود که در کنار تولیدهای بالای نویسندگان یک کشور، میزان استناد به آثار آنان نیز افزایش‌یابد؛ برای این منظور، میزان همبستگی میان سهم تولیدهای علمی و میزان استناد در هریک از رشتههای 22گانه علوم چهار کشور مورد مطالعه، بررسی‌شد.
جدول 5. رابطه همبستگی میان سهم مقالات و میزان استناد کشورها
استنادها
کل
پاکستان
مصر
ترکیه
ایران
978/0
906/0
988/0
984/0
950/0
ضریب همبستگی پیرسون
مقالات
001/0
001/0
001/0
001/0
001/0
معنیداری
88
22
22
22
22
تعداد رشتهها
همان‌طورکه در جدول 5 نشان‌داده‌شده‌است، میان سهم مقالات و استناد در کشور ایران (r=0/95 و0.001 P
جدول 6. تحلیل واریانس یک‌راهه در متن مانووآ بر میانگین سهم مقالات و سهم استنادها در کشورهای مورد مطالعه
متغیر
درجه آزادی
F
معنیداری
سهم مقالات
3
17/2
009/0>
سهم استنادها
3
19/7
001/0>
همان‌طورکه در جدول 6 نشان‌داده‌شده‌است، میان کشورهای مورد مطالعه، تفاوتی معنیدار در سهم مقالات (F=2/17 و 0.001 P
همان‌طورکه در جدول 7 نشان‌داده‌شده‌است، در میانگین سهم مقالات و استنادها میان کشور ترکیه و کشورهای پاکستان و مصر، تفاوتی معنادار وجوددارد. میانگین سهم مقالات و استنادهای ترکیه از مصر و پاکستان، بیشتر است؛ در سایر موارد میانگین سهم مقالات، کشورها با وجود [داشتن] اختلاف در مقدار میانگین، دارای تفاوتی چشمگیر و معنیدار نبودند.
جدول 7. تفاوت در سهم مقالات و استنادها
متغیر
گروه‌ها
میانگین‌ها
معنیداری
متغیر
گروه‌ها
میانگین‌ها
معنیداری
سهم مقالهها
ایران
4831
43/0
سهم استنادها
ایران
22021
18/0
ترکیه
8138
ترکیه
46257
ایران
4831
35/0
ایران
22021
52/0
پاکستان
1221
پاکستان
5654
ایران
4831
56/0
ایران
22021
77/0
مصر
1977
مصر
10661
ترکیه
8138
01/0
ترکیه
46257
006/0
پاکستان
1221
پاکستان
5654
مصر
1977
98/0
مصر
10661
97/0
پاکستان
1221
پاکستان
5654
مصر
1977
03/0
مصر
10661
02/0
ترکیه
8138
ترکیه
46257
پرسش 5. مقالات داغ و سهم استنادهای آنها در حوزههای موضوعی برای هریک از کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان چگونه است؟
حوزههای موضوعی دارای مقالات داغ کشورهای ایران (9)، ترکیه (7)، پاکستان (5) و مصر (4) در جدول 8 نشان‌داده‌شده‌اند؛ در این ردهبندی ترکیه با داشتن 41 مقاله، رتبه اول کشورهای اسلامی پیشرو در علم را دراختیاردارد؛ کشورهای ایران (24)، پاکستان (13) و مصر (8) در رتبههای دوم تا چهارم قرارگرفتهاند؛ همچنین در ردهبندی سهم استنادها به‌ترتیب، کشور ترکیه (1358)، پاکستان (698)، ایران (451) و مصر (309) قراردارند؛ اما در معیار نسبت استناد به مقاله، پاکستان (38/53)، بالاتر از سه کشور دیگر است و مصر (63/38)، ترکیه (33/32) و ایران (79/18) در رتبه دوم تا چهارم قراردارند.
پرسش 6. سهم مقالات پراستناد، سهم استناد و متوسط استنادها به مقالات پراستناد کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان چگونه است؟
حوزههای موضوعی پراستناد برای هریک از کشورهای ترکیه (22)، ایران (20)، پاکستان (19) و مصر (16) در جدول 9 نشان‌داده‌شده‌اند؛ در این ردهبندی، ترکیه با داشتن 1059 مقاله، رتبه اول کشورهای اسلامی پیشرو در علم را دراختیاردارد؛ کشورهای ایران (643)، پاکستان (246) و مصر (164) در رتبههای دوم تا چهارم قرارگرفتهاند؛ همچنین در ردهبندی سهم استنادها به‌ترتیب، کشور ترکیه (78394)، ایران (31084)، پاکستان (19073) و مصر (10812) قراردارند؛ اما در معیار نسبت استناد به مقاله، ترکیه (03/74)، بالاتر از سه کشور دیگر قراردارد و پاکستان (53/77)، مصر (93/65) و ایران (34/48) در رتبه دوم تا چهارم قراردارند.
جدول 8. سهم مقالات داغ، سهم و متوسط استنادها در گروه‌های موضوعی براساس کشورها
کشور
گروه‌های موضوعی
ایران
ترکیه
مصر
پاکستان
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
فیزیک
5
287
40/57
14
775
36/55
5
287
40/57
5
287
40/57
فنی و مهندسی
5
34
80/6
9
197
89/21
-
-
-
1
16
00/16
شیمی
4
23
75/5
-
-
-
1
17
00/17
-
-
-
ریاضیات
4
20
00/5
7
117
71/16
1
3
00/3
-
-
-
علوم کشاورزی
2
29
50/14
-
-
-
-
-
-
1
15
00/15
پزشکی بالینی
1
28
00/28
5
186
20/37
-
-
-
5
361
20/72
علوم رایانه
1
18
00/18
3
25
33/8
1
2
00/2
-
-
-
علوم اجتماعی، عمومی
1
7
00/7
-
-
-
-
-
-
-
-
-
زیست‌شناسی و بیوشیمی
1
5
00/5
-
-
-
-
-
-
-
-
-
علوم مواد
-
-
-
2
8
00/4
-
-
-
-
-
-
علوم گیاهی و جانوری
-
-
-
1
50
00/50
-
-
-
1
15
00/15
جمع
24
451
79/18
41
1358
33/32
8
309
63/38
13
694
38/53
فرضیه پژوهش
فرضیه پژوهش، این است که میان کشورهای ایران، ترکیه، مصر و پاکستان از نظر سهم مقالات و استنادهای دریافتی، تفاوت وجوددارد. هدف از طرح فرضیه حاضر، این است که مشخص شود «آیا میان کشورهای مورد مطالعه از نظر سهم مقالات و استنادهای دریافتی، تفاوت وجوددارد؟»؛ برای بررسی این تفاوت از آزمون آماری تحلیل واریانس یک‌راهه استفاده‌شد. یافتههای پژوهش نشان‌دادند که میان کشورهای مورد مطالعه، تفاوتی معنیدار در سهم مقالات (F=2/17 و 0.001 P
جدول 9. سهم مقالات پراستناد و متوسط استناد آنها در گروه‌های موضوعی براساس کشورها
کشور
گروه‌های موضوعی
ترکیه
ایران
پاکستان
مصر
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
سهم مقاله
سهم استناد
متوسط استناد به هر مقاله
فنی و مهندسی
271
16216
84/59
278
9705
91/34
45
2560
89/56
41
1756
83/42
علوم اجتماعی، عمومی
271
7546
85/27
11
424
55/38
10
197
70/19
2
51
50/25
پزشکی بالینی
115
19933
33/173
24
2411
46/100
41
6779
34/165
27
2284
59/84
فیزیک
107
7720
15/72
64
4974
72/77
39
2256
85/57
41
2443
59/59
علوم کشاورزی
52
4022
35/77
21
701
38/33
17
551
41/32
4
288
00/72
شیمی
45
7288
96/161
67
5375
22/80
4
589
25/147
12
1145
42/95
ریاضیات
41
1086
49/26
87
2223
55/25
47
1152
51/24
15
554
93/36
علوم رایانه
40
1556
90/38
20
445
25/22
5
83
60/16
5
271
20/54
علوم گیاهی و جانوری
25
1151
04/46
8
591
88/73
12
1595
92/132
2
134
00/67
علوم مواد
21
1587
57/75
17
895
65/52
3
232
33/77
3
355
33/118
زیست‌شناسی و بیوشیمی
14
2088
14/149
10
751
10/75
5
645
00/129
2
305
50/152
محیط زیست/ بومشناسی
11
906
36/82
9
395
89/43
6
558
00/93
3
104
67/34
علوم زمین
10
1215
50/121
8
742
75/92
1
220
00/220
2
435
50/217
داروشناسی و سمشناسی
8
959
88/119
11
1101
09/100
3
59
67/19
1
138
00/138
زیست‌شناسی مولکولی و ژنتیک
7
1396
43/199
2
138
00/69
2
248
00/124
3
464
67/154
اقتصاد و بازرگانی
5
226
20/45
1
12
00/12
-
-
-
-
-
-
میکروبیولوژی
4
281
25/70
2
114
00/57
2
246
00/123
-
-
-
علوم اعصاب و رفتار
4
1541
25/385
1
6
00/6
1
314
00/314
-
-
-
ایمن‌شناسی
3
1026
00/342
1
66
00/66
2
615
50/307
-
-
-
روان‌پزشکی/ روان‌شناسی
3
279
00/93
-
-
-
1
174
00/174
1
85
00/85
علوم چندرشته‌ای
1
191
00/191
-
-
-
-
-
-
-
-
-
علوم فضایی
1
181
00/181
1
15
00/15
-
-
-
-
-
-
جمع
1059
78394
03/74
643
31084
34/48
246
19073
53/77
164
10812
93/65
بحث و نتیجهگیری
براساس یافتههای پژوهش حاضر، کشورهای ترکیه، ایران، مصر و پاکستان، به‌ترتیب، رتبههای اول تا چهارم کشورهای اسلامی را در تولید علم در پایگاه اطلاعات علمی ESI دراختیارداشتند. کشور ترکیه با داشتن 179051 مقاله، رتبه اول را در میان کشورهای اسلامی و رتبه نوزدهم جهانی را دراختیاردارد؛ کشورهای ایران (26)، مصر (41) و پاکستان (48) نیز، رتبههای دوم تا چهارم کشورهای اسلامی را دراختیاردارند. میزان تولیدهای علمی ایران در این دهه حدود 60درصد تولیدهای علمی کشور ترکیه و بیش از دو برابر میزان تولیدهای مصر است؛ یافتههای پژوهشهای پیشین نیز تأییدمیکنند که کشورهای ترکیه، ایران و مصر از نظر تولیدهای علمی در سطح جهانی، در صدر کشورهای اسلامی قراردارند (نوروزی چاکلی و دیگران، 1386؛ گزنی و بینش، 1386)؛ بااین‌وجود، بایدتوجه‌داشت که از نظر سهم تولید مقالات علمی، کشور پاکستان در حال کاهش فاصله و نزدیک‌شدن به کشورهای اسلامی برتر است.
از لحاظ دارابودن سهم استنادها نیز، کشور ترکیه با دریافت 1017668 استناد، رتبه اول را در میان کشورهای اسلامی و رتبه بیست‌وهفتم جهانی را دراختیاردارد؛ کشورهای ایران (39)، مصر (41) و پاکستان (53) نیز، رتبههای دوم تا چهارم کشورهای اسلامی را دراختیاردارند. میزان استنادهای تولیدهای علمی ایران در این دهه، حدود 47درصد استنادهای کشور ترکیه و بیش از دو برابر میزان استنادهای تولیدهای علمی مصر است. در بحث متوسط میزان استناد به هر مقاله، ایران فقط در رشته شیمی، دارای بهترین رتبه بوده و در یازده رشته، کمترین رتبه را داشته‌است. کشور ترکیه در یازده رشته از رشتههای 22گانه، دارای برترین رتبه و فقط در دو رشته، دارای پایینترین رتبه شده‌است. مصر در سه رشته، رتبه برتر و در چهار رشته، پایینترین رتبه را داشته و پاکستان نیز در هفت رشته، رتبه برتر و در شش رشته، پایینترین رتبه را در میان چهار کشور دراختیارداشته‌است.
بایدتوجه‌داشت، تأثیرگذاری در شبکه علم جهانی که در بسیاری از اسناد بالادستی ازجمله در سند چشم‌انداز 20 ساله کشور جمهوری اسلامی ایران نیز مورد توجه و تأکید قرارگرفته‌است، فقط متأثر از سهم تولیدهای علمی نیست؛ سهم استنادها نیز، یکی از شاخصهای سنجش میزان تأثیر مقالات در شبکه علمی ملّی و بینالمللی کشورها، مؤسسات علمی، دانشمندان و مجلات است. بایدتوجه‌داشت که جمهوری اسلامی ایران باید در این زمینه، برنامه‌ریزیهای کارشناسی و تخصصی به‌عمل‌آورد.
بررسی نشان‌داد که میان سهم مقالات و سهم استنادهای کشورها، رابطه‌ای مثبت و معنادار وجوددارد؛ همچنین برای مشخص‌شدن تفاوت در میان زیرگروهها از لحاظ سهم مقالات و سهم استناد، آزمون تعقیبی توکی استفاده‌شد. بررسی نشان‌میدهد که میانگین سهم مقالات و استنادهای ترکیه از کشورهای مصر و پاکستان بیشتر بوده‌است؛ این یافته برخلاف یافته پژوهش منصوری و عصاره (1389) است؛ بررسی آنان نشان‌داد که با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون، میان سهم مقالات و سهم استنادها، رابطه معنیدار منفی وجوددارد؛ هرچقدر سهم مقالات کشورها افزایش‌یافته سهم استناد به آنها کاهش پیداکرده‌است. خندان (1391؛ نقل در صادقی، جمشیدی و کلانتری، 1391) دلایل این امر را چنین می‌داند: اول اینکه سهم مقالات درخور ارجاع و معتبر نسبت‌به کلّ سهم مقالههای منتشرشده، کمتر است؛ یعنی انتشار کارهای کم‌ارزش علمی و در برخی موارد، بی‌ارزش؛ دوم اینکه سهم استنادهای داخلی مقالهها بهطور نامعقول بالا به‌نظرمیرسد و این نسبت در کشورهای پیشرفته، کمتر از یک‌سوم کل است؛ وی این درصد را برای ایران 42درصد در سال 1387 گزارش‌کرده‌است؛ مقایسه نتایج این دو پژوهش نشان‌میدهد که کشورهای پیشرو نظیر ترکیه، ایران، مصر و پاکستان از قاعدهای شبیه آنچه کلّ کشورهای اسلامی پیروی‌میکنند تبعیت‌نمی‌کنند. بایداذعان‌کرد که کشورهای پیشرو اسلامی، علاوه‌بر داشتن سهم مقالات زیاد، مقالاتشان، کیفیتی بالاتر نیز دارند.
ایران در بیست مورد از رشتههای 22گانه، دارای تولیدهای پراستناد و در نه مورد از رشتهها دارای تولیدهای داغ است؛ از این حیث، ایران در میان کشورهای اسلامی پیشرو در تولید علم در وضعیت متوسط به بالا قرارگرفته‌است. از لحاظ حوزههای موضوعی دارای مقالات داغ، ترکیه با بهره‌مندی از 41 مقاله، رتبه اول کشورهای اسلامی پیشرو در علم را دراختیاردارد. کشورهای ایران (24)، پاکستان (13) و مصر (8) در رتبههای دوم تا چهارم قرارگرفتهاند؛ باوجوداین در معیار نسبت استناد به مقالات داغ، پاکستان (38/53) بالاتر از سه کشور دیگر قراردارد و مصر (63/38)، ترکیه (33/32) و ایران (79/18) در رتبه دوم تا چهارم قراردارند. از لحاظ حوزههای موضوعی دارای مقالات پراستناد، ترکیه با داشتن 1059 مقاله، رتبه اول کشورهای اسلامی پیشرو در علم را دراختیاردارد؛ کشورهای ایران (643)، پاکستان (246)، و مصر (164) در رتبه رتبههای دوم تا چهارم قرارگرفتهاند؛ باوجوداین در معیار نسبت استناد به مقاله ترکیه (03/74)، بالاتر از سه کشور دیگر قراردارد و پاکستان (53/77)، مصر (93/65) و ایران (34/48) در رتبه دوم تا چهارم قراردارند.
گزنی و بینش (1386) گزارش‌کردهاند که از مجموع 57 کشور اسلامی، فقط سه کشور ایران، ترکیه و مصر در 22 رشته موضوعی طلایهداران علم، دارای جایگاه هستند؛ ایشان گزارش‌کردهاند که ایران در رتبه سیوهفتم دنیا قراردارد. نوروزی چاکلی و همکاران (1388) گزارش‌کردهاند که تولید علم ایران در سالهای 1997 تا 2007، حائز رتبه چهلم در میان تمامی کشورها، پس از کشور ترکیه بوده و در میان کشورهای اسلامی، رتبه دوم را به خود اختصاص‌داده‌است؛ در مقایسه با مطالعه ایشان، نتایج پژوهش حاضر نشان‌میدهد که کشور ایران با چندین پله صعود در رتبه بیست‌وششم دنیا قرارگرفته‌است؛ همچنین نتایج گویای این نکته‌اند که کشورهای ترکیه، ایران، مصر و پاکستان، همچنان از برترین کشورهای اسلامی در تولید علم هستند.
صادقی، فؤاد، جمشیدی، مریم و کلانتری، عمار. (1391). چالش نظریه پردازی و علم افزایی در تولیدات علمی ایران. فلسفه علم، 2(2)، 51-73.
صالحزاده، صادق و بیات، مهدی. (1388). جهش علمی ایران در طی یک دهه (1998-2008). رهیافت، 44(12)، 30-36.
عصاره، فریده و معرفت، رحمان. (1384). مشارکت پژوهشگران ایرانی در تولید علم جهانی در مدلاین (حوزه علوم پایه و بین رشته پزشکی). رهیافت، 35، 39-44.
گزنی، علی؛ بینش، م‍ژگان (1386). بررسی جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در بین کشورهای اسلامی. رهیافت، 41(3و4)، 41-50.
منصوری، علی و عصاره، فریده. (1389). کشورهای پیشرو علمی جهان اسلام در پایگاه وب آو ساینس. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 81(1)، 147-170.
مهراد، جعفر؛ گزنی، علی (1386). قدرت علمی اوپک. رهیافت، 40(2)، 56-64.
نوروزی چاکلی، عبدالرضا و همکاران. (1386). ارزیابی تطبیقی تولید علم ایران، ترکیه و مصر در سالهای 2005 و 2006. رهیافت، 40(2)، 65-75.
نوروزی چاکلی، عبدالرضا و همکاران. (1388). پانزده سال تولید علم ایران در پایگاه موسسه اطلاعات علمی (ISI) 1993 -2007. فصلنامه کتاب، 77(1)، 175-200.
نیرنیا، اکرم، طباطبائیفر، احمد و موسوی موحدی، اکبر. (1385). وضعیت پژوهش علمی ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان اسلام. رهیافت، 38، 22-30.
Basu, A. (2006). Using ISI’s ‘Highly Cited Researchers’ to obtain a country level indicator of citation excellence. Scientometrics, 65(3), 841–862.
Csajbok, E., Berhidi, A., Vasas, L., & Schubert, A. (2007). Hirsch-index for countries based on Essential Science Indicators data. Scientometrics, 73(1), 91-117.
ESI (2013). Essential Science Indicators (ESI). Retrieved from http://esi.isiknowledge.com/home.cgi
Fu, H. Z., Chuang, K. Y., Wang, M. H., & Ho, Y. S. (2012). Characteristics of research in China assessed with Essential Science Indicators. Scientometrics, 88(2), 841–862.
Ma, R., Ni, C. & Qui, J. (2008). Scientific research competitiveness of world universities in computer science. Scientometrics, 76(2), 245-260.
Mehrad, J. & Gazni, A. (2010). Scientific impact of Islamic Nations. International Journal of Information Science and Management, 8(2), 39- 56.
ابتدای صفحه